Moğollar, Ortaçağ’da dünya tarihinde önemli rol oynamış,özellikle İslam dünyasında yaptıkları katliam ve tahribatlarla tanınmışlardır.
Arkeolojik kazılardan elde edilen bilgilere göre Moğollar, MÖ iki bin yılında Tula nehrinin doğduğu yerlerden Mançurya’nın batı ve güneybatısına kadar yayılmışlardı. Hunlar’dan itibaren Moğollar ile Türkler arasındaki temaslar sıklaştı. VI. yüzyılın ortalarından itibaren önce Kök Türk, daha sonra Uygur hâkimiyetine giren Moğollar bu dönemde Türk kültürü ve devlet geleneklerinden önemli ölçüde etkilendiler.
Moğollar’ın dünya tarihinde önemli rol oynaması, ancak XIII. yüzyılın başlarında Timuçin’in kurduğu Moğol İmparatorluğu ile olmuştur. Timuçin, uzun mücadelelerin ardından bütün Moğol aşiretlerini tek bir devlet çatısı altında toplamayı başardı.
Moğol adı, devlet ve hanedan adı olarak Cengiz Han zamanında, millet adı olarak ise çok daha sonra kullanılmıştır. 1206’da Cengiz (Çingiz) Han unvanını aldıktan sonra 1209 yılına kadar sırasıyla Kırgız, Merkit, Nayman ve Uygurlar’ı idaresine aldı. Daha sonra Karahıtay topraklarını ele geçirdi (1218).
Karahıtay topraklarını ele geçirmesi Cengiz Han’ı batıda Harezmşahlar’a komşu yapmıştı. 1218 yılında Cengiz Han’ın Harezmşahların ülkesine gönderdiği ticaret heyetinin öldürülmesi, iki devlet arasında savaşa yol açtı. Moğollar Buhara ve Semerkand’ı alarak Harezmşahlar Devletine son verdiler (1220).
Harezmşahlar Devleti’ni devam ettirmeye çalışan, Celâleddin Harezmşah, Moğollara karşı bazı direnmeye ve karşı koymaya çalıştı. Celâleddin’in son önemli direnişini 1228 yılında İsfahan şehri önlerinde kıran Moğollar, kendi hâkimiyetlerini tanıyan Fars Atabegleri idaresindeki Güney İran dışında bütün Orta ve Batı İran’ı ele geçirdiler. Halkının önemli bir kısmını öldürüp harabeye çevirdikleri ülkeyi birkaç yıl kendi kaderine terkettiler.
Bundan sonra Moğollar ciddi bir direnişle karşılaşmadan Kuzey İran’da ilerlediler. Oradan da 1223 yılında Tiflis üzerinden Kafkasya’yı geçerek Kiev civarına ulaştılar. Cengiz Han daha sonra Horasan ve Gazne üzerinden indus kıyılarına inerek Pencap’ı istila etti. Cengiz Han Moğolistan’a döndükten sonra 1227 Ağustosunda öldü.
Cengiz Han’ın oğulları: Ögeday, Cuci, Çağatay ve Tuluy idi. Cengiz Han ölümünden önce Ögeday’ın hükümdar olmasını istemişti. Kurultay bu vasiyete uyarak Ögeday’ı kağan seçti.
Ögedey Han zamanında (1227-1241) Çin’in önemli bir kısmı ile Kore zaptedildi. Batıya seferler düzenlenerek, İran ve Azerbaycan’daki Moğol hâkimiyeti daha da güçlendirildi. Ögedey’in oğulları başta olmak üzere pek çok şehzadenin katıldığı, bir seferde Moğol ordusu ciddi bir direnişle karşılaşmadan Doğu ve Orta Avrupa’yı istila etti (1237-1241). 1241-1242 yılında Afganistan’a gönderilen bir ordu da Herat, Sîstan ve Lahor’u ele geçirdi.
Ögedey’in ölümünden sonra idareyi naibe sıfatıyla karısı Töregene Hatun ele aldı (1241 -1246). Daha sonra tahta çıkan Güyük Han (1246-1248) Batu ile mücadeleye hazırlandığı sırada öldü. Mengü Han (1251 -1259) tahta çıktığında kardeşi Kubilay’ı Çin’e gönderdi. Diğer kardeşi Hülâgû’yu da “ilhan” olarak İran, Irak, Suriye, Mısır, Kafkasya ve Anadolu’ya tayin etti. Bu taksimat, hanedan içerisindeki anlaşmazlıkların artması sonucunda Moğol hâkimiyetinin zamanla birbirinden bağımsız parçalara ayrılmasına zemin hazırladı.
Hülâgû 1255 yılında Ceyhun’u geçerek Horasan’a girdi. Hülâgû önce 1256 yılında Alamut Kalesini ele geçirip buradaki İsmâilî(Bâtıniler) hâkimiyetine son verdi ve kale halkını tamamen yok etti;1258 yılında da Bağdat’a girerek
Abbasi Halifeliği’ni yıktı. Böylece Hazar denizinin güney sahilleri hariç bütün İran’da siyasibirliği yeniden kurdu. Ardından askerî harekâtı Suriye üzerine yönlendirdi. Ancak Suriye istikametindeki Moğol ilerleyişi ilk defa Memlükler tarafından 1260 yılında Aynicâlût Savaşı ile durduruldu. Moğol yayılması, batıda Anadolu Selçukluları’nın Kösedağ Savaşı’nda yenilmesinden sonra (1243) Bizans sınırlarında sona erdi. Anadolu Selçukluları bu savaştan sonra İlhanlılar’a bağlanarak vergi vermeye başladı. İran, Azerbaycan, Anadolu ve Irak’ın idaresi yaklaşık bir asır boyunca İlhanlılar’ın hâkimiyetinde kaldı.
Moğol İmparatorluğu’nun Parçalanması
Cengiz Han hayatta iken Moğol Devleti’ni, Türk geleneklerinden etkilenerek oğulları arasında paylaştırmıştı. Bu paylaştırmada büyük oğlu Cuci’ye, Batı Sibirya ve Kıpçak bozkırları ile Harzem ve Karadeniz’in kuzey bölgelerini; Çağatay’a, Türkistan’ı; Ögeday’a, Moğol ülkesinin doğu bölgelerini: küçük oğlu Tuluy’a ise Moğol İmparatorluğu’nun merkez topraklarını, yani asıl Moğolistan’ın yönetimini vermişti.
Cengiz Han’ın oğulları, merkeze bağlı kalarak bulundukları bölgeleri yönettiler. Devlet zayıfladıkça bu bölgeler merkezden ayrıldılar ve ayrı birer devlet hâline geldiler. Böylece Moğol İmparatorluğu topraklarında aşağıda hanlıklar ve devletler kuruldu.