Moğol İmparatorluğunun parçalanması ile Kubilay Hanlığı, Çağatay Hanlığı, Altın Orda Devleti ve İlhanlılar Devleti kurulmuştur.
Kubilay Hanlığı (1280-1368)
Büyük kağan Mengü’nün ölümünden sonra (1259) yerine geçebilecek kardeşleri Kubilay, Hülâgü ve Arık Buğa idi. Kubilay ve Arık Buğa arasındaki, kağan olma mücadelesini Kubilay kazandı.
Çin’e yerleşen Kubilay, Çin âdetlerini benimsedi. Merkezi Karakurum’dan Pekin’e taşıdı. Kubilay, Japonya, Birmanya ve Kamboçya’ya seferler düzenleyerek ülkesinin sınırlarını genişletti.
Kubilay, büyük kağan olarak diğer Moğol topraklarını da kendine bağlı kabul ediyordu. Ancak onun Çin’den dışarı çıkmaması, diğer Moğol hanlarının hoşuna gitmiyordu. Bu yüzden Kubilay’a karşı başlatılan savaşlar onun ölümünden sonra da (1294) devam etti. Altın Ordu ve İlhanlı Devletleri ile Çağatay Hanlığı tamamen bağımsız devletler olarak harekat etmeye başladılar. Böylece Kubilay Hanlığı’na olan bağlılık sona erdi.
Kubilay Hanlığı 1368 yılına kadar devam etti Çin vatan severlerinin. Moğollara karşı başlattıkları mücadele sonunda Çin’deki Moğol hâkimiyeti sona erdi.
Kubilay Hanlığı’nda, Budizm ve Hristiyanlığın Nasturi ve Katolik mezhepleri yayıldı. Venedikli gezgin Marko Polo (Marco Polo), Papa’nın mektubunu Kubilay Han’a götüren babası ve amcası ile birlikte Çin’e geldi. Uzun süre Moğolların diplomatı ve elçiliklerinde üye olarak Kubilay Han’a hizmet etti. 20 yıla yakın Çin’de kalan Marko Polo, Çin’i gezme imkânını buldu. 1295 yılında Venedik’e döndükten sonra ünlü seyahat eserini yazdı. Marko Polo seyahatnamesinin Kubilay Hanlığı’nı tanıtan bölümü Kubilay Hanlığı tarihi açısından oldukça önemlidir.
Çağatay Hanlığı (1227-1369)
Cengiz Han ülke topraklarını paylaştırdığında oğlu Çağatay’a Türkistan toprakları verilmişti.Maveraünnehir, Balkaş Gölü çevresi ile Uygurların ülkesi olan Beşbalık’ın batı kısımları Türkistan Bölgesi sınırlarını oluşturuyordu. Çağatay ve ailesi ilk yıllarda Türkistan’ı idare etmiyordu. Türkistan, gelirlerinden bir kısmını Çağatay ailesine veren büyük hana bağlı idi. Ögeday zamanında Mahmut Yalavaç, Türkistan hükümdarlığına getirilmişti. Buralar 1264 yılına kadar Karakurum’daki büyük kağana bağlı olarak idare edildi.
Algu Han zamanında Çağataylar bağımsız hâle geldiler. Onun ölümünden sonra (1266) başlayan taht kavgaları devleti sarstı. Tarma Şirin zamanında (13261333) İslamiyet’i kabul ettiler, İslam ülkeleri ile olan ilişkiler arttı.İslam Dini’ni kabul eden Çağataylar hızlı bir şekilde Türk Devleti hâline geldiler. XIII. yüzyılın sonlarında ise Çağatay halkı, Türkçeyi kullanmaya başladı.
Çağatay Hanlığı’nda 1346 yılından sonra, hanlar ile komutanlar arasındaki mücadeleler, merkezî otoritenin zayıflamasına neden oldu. Devletin başında Cengiz ailesine mensup bir han bulunmakla beraber, yönetim, gerçekte emirlerin ve komutanların eline geçti. Çağatay Hanlarından İlyas Hoca zamanında Timur, 1369’da Maveraünnehr’e hâkim olmasıyla, Çağatay toprakları da Timurluların hâkimiyetine girdi.
Timur, Cengiz soyundan olmadığı için Çağatay soyundan gelen Suyurgutmuş’u tahta çıkardı ve ona şeklen bağlı kaldı. Suyurgutmuş’un ölümünden sonra tahta çıkan oğlu Mahmut, her ne kadar Timur tarafından han ilan edilmişse de, Timur’un bir komutanı olmaktan ileri gidemedi. Çağatay Hanlığı’nın elinde kalan son topraklar olan Kaşgar Bölgesi’nin, 1757 yılında Çin tarafından işgal edilmesiyle Çağataylı ailesinin varlığı sona erdi.
Altın Orda Devleti (1227-1502)
Hazar Denizi ve Karadeniz’in kuzey bölgelerinin yönetimi ile görevlendirilen Cuci, babası Cengiz Han’dan önce ölmüştü. Babalarının ölümünden sonra Cengiz Han’ın yanına giden Cuci’nin oğulları Orda ile Batu, Cengiz’den hanlık makamı için bir tercih yapmasını istediler. Cengiz Han, altın aksamlı Ak Orda’yı (hükümdarlığı temsil eden çadır) Batu için kurdurarak tercihini gösterdi. Bu tercihe göre hanlık makamına gelen Batu Han’ın sembolü Ak Orda olduğundan devletin adı da bu oldu (1227). Batu Han’ın ak otağının altın yaldızlı olması sebebiyle bu devlete zamanla Altın Orda denmiştir.
Moğolların Rusya ve Doğu Avrupa’yı istila ettikleri 1237-1241 tarihleri arasındaki batı seferi, Cengiz’in torunu vc Cuci’nin oğlu Batu idaresinde gerçekleşmişti. Bu seferle kazandığı büyük başarılardan sonra Batu, 1241 yılında İdil Nehri’nin aşağı kısmında Saray (Orda) şehrini kurdu. Moğolların büyük kağanı olan Ögedey’in 1241’de ölümü ile hanedanın en yaşlı üyesi hâline gelen Batu, merkezle bağını gevşetti. Böylece, Kıpçak ülkesinde merkezi Saray şehri olan Altın Orda devleti kuruldu.
Batu Han zamanında , ülke sınırları Aral Gölü’nden Macaristan ortalarına kadar genişletildi (1257).İtil Bulgar Devleti ortadan kaldırıldı. Rus ve Lehlerle savaşlar yapıldı, Moskova fethedildi. Don ve Dinyeper bölgeleri ile Kiev ele geçirildi. Altın Orda Devleti’nin egemen olduğu yerlerde halkın büyük bölümü, Müslüman Türk’tü. Bölgede başta Kıpçaklar olmak üzere pek çok Türk boyu yaşıyordu.
Batu Han’ın ölümünden sonra yerine Berke Han (1255-1266) geçti. Berke Han’ın (1255-1266) Müslüman olmasıyla Altın Orda Devleti’nde tam anlamıyla Türkİslam kültürü benimsendi. Berke Han döneminde devlet, en parlak zamanını yaşadı. Devlet kademelerinde ve orduda çoğunlukla Türkler görev aldı. Devletin içinde yaşayan az sayıdaki Moğol, Türk-İslam kültüründen etkilenerek Türkleşti. Berke Han kendi adına para bastırdı. Onun döneminde Altın Orda Devleti, Moğolistan’daki büyük kağanlıktan ayrılarak bağımsız bir devlet durumuna geldi.
Altın Orda Devleti, Mengü Timur, Özbek Han ve Canibek zamanlarında da gücünü korudu.Özbek Han zamanında bütün Altın Orda halkı Müslüman oldu. İlhanlılara karşı başarılı savaşlar yapan Canibek’ten sonra taht kavgaları sonucu devlet zayıfladı. Bu dönemde Lehistan ve Litvanya Altın Orda Devleti’nden ayrılarak bağımsızlıklarını ilan ettiler.
Canibek Han’ın öldürülmesinden sonra Altın Orda Devleti zayıflamaya başladı (1357). Beyler arasında anlaşmazlıklar çıktı. Ülke uzun süre karışıklık içinde kaldı. Toktamış Han (1376-1397), Timur’un yardımıyla yönetimi ele geçirdi. Toktamış Han döneminde devlet yeniden güçlendi. Bu dönemde, doğuda kurulan Timurlular Devleti ile Altın Orda Devleti arasında Maveraünnehir bölgesi yüzünden anlaşmazlık çıktı. Altın Orda topraklarını işgal eden Timur yaptığı savaşlarla Toktamış Han’ı mağlup etti (1395). Bu yenilgiler sonrası ülkede taht mücadeleleri başladı. Bu mücadeleler sırasında Lehlilerin ve Rusların saldırılarıyla devlet parçalanma sürecine girdi.
Bu topraklarda Kırım, Kazan, Nogay, Ejderhan, Kasım, Küçüm gibi yeni hanlıklar kuruldu. 1502 yılında Kırım Hanı Mengli Giray, başkent Saray’ı ele geçirerek bu devlete son verdi. Altın Orda Devleti’nin yıkılışı Türk dünyası için büyük tehlike oluşturan Rusların güneye ve doğuya yayılmalarında serbest kalmalarına neden olmuştur.
İlhanlılar Devleti (1256-1336)
İlhanlı Devleti, Cengiz Han’ın torunu Hülagü tarafından, başkenti Tebriz olmak üzere, İran’da kuruldu.
1256’da Ceyhun nehrini geçen Hülagü İran ve Kafkasya’deki yerli beylere egemenliğini kabul ettirdi. İslam dünyasında cinayetleriyle korku salan Bâtınileri, merkezleri olan Alamut kalesini alıp ortadan kaldırdı. İran’ı aldıktan sonra, 1258’de Bağdat’ı işgal etti. Şehri yağmalatıp yaktırdı. Daha sonra, halife Müstâsım’ı öldürtüp Abbasi devletine son verdi. Bağdat’ın zaptından sonra Suriye’ye yürüyen Moğollar, 1260’da Kudüs yakınlarında Ayn-ı Câlût’da, Baybars komutasındaki Memluk ordusu tarafından büyük bir hezimete uğratıldı.
Hülagü’den sonra yerine geçenler, Altın Orda ile mücadelelerde bulunup, Memluk Devletine karşı Hıristiyan Avrupa devletleriyle ittifak kurmaya çalıştılar. İslamiyet’i kabul eden Ahmed Teküdar devrinde (1282-1284) İlhanlılar arasında Müslümanlık yayılmaya başladı.
Müslümanların yardımıyla tahta geçen ve Mahmud ismini alan Gazan Han zamanında, İlhanlıların geri kalanları da Müslüman oldular. Ebu Said Bahadır Han (13161335) döneminde başlayan taht kavgalarının onun ölümünden sonra büyüyerek devam etmesiyle devlet yıkıldı.
1243 Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu’da başlayan Moğol hâkimiyeti, İlhanlı Devleti’nin yıkılmasına kadar devam etti. Bu zaman zarfında Moğollar, Anadolu’nun zenginliklerini yağmaladılar. Ülkeyi tahrip edip, korkunç katliamlar yaptılar. Yaklaşık yüzyıl kadar süren bu dönem, Türkiye Türklüğü için, ızdıraplarla dolu bir felaketler devri olmuştur.