Türkiye-AB Gümrük Birliği, salt bir ekonomik uyum (entegrasyon) modeli olmanın ötesinde Türkiye’nin AB ile bütünleşme hedefine yönelik ortaklık ilişkisinin önemli bir aşamasını oluşturmaktadır.
Türkiye ile AB arasında ortaklık ilişkisini kuran ve Gümrük Birliğinin çerçevesini çizen 1963 tarihli Ankara Anlaşması’nın 28. maddesinde, ortaklığın nihai hedefi Türkiye’nin üyeliği olarak belirlenmiştir. Gümrük Birliğinin 1 Ocak 1996’da başlaması, Ankara Anlaşması’nın 5. maddesi uyarınca, bu hedefe ulaşmak için belirlenen üç aşamalı entegrasyon modelinin son dönemine geçişi ifade etmektedir.
Taraflar arasında sanayi malları ve işlenmiş tarım ürünlerinin gümrük vergisi ve kotaya tabi olmadan serbest dolaşımını kapsayan Gümrük Birliği sürecinde Türkiye, mevzuatını AB’nin gümrük ve ticaret politikalarının yanı sıra rekabet ve fikri, sınai mülkiyet haklarına ilişkin politikalarının da dâhil olduğu kapsamlı bir alanda uyumlaştırma yükümlülüğünü üstlenmiştir.
a. Mevzuatın uyumlaştırılması
Türkiye’nin AB üyelik sürecinde aşağıdaki konularda mevcut mevzuatını, AB mevzuatına uyumlaştırması gerekmektedir. Uyum sağlanması gereken konulardan bazıları şunlardır:
- Telif hakları ve fikri hakların korunması,
- Patent haklarının korunması,
- Markaların korunması,
- Tekstil ürünlerine ait tasarımlar dâhil olmak üzere endüstriyel tasarımların korunması,
- Ticari sırların korunmasıdır.
Bu konuların birçoğuna ilişkin kanuni düzenlemeler yapılmış ve uluslararası sözleş-melere imza atılmıştır. Türkiye’nin Gümrük Birliği ile uyumlaştırılması gereken diğer bir husus rekabet kuralları ile ilgili mevzuattır. Türkiye bu konudaki mevzuatı, Avrupa Birliği Mevzuatı’yla uyumlu hâle getirmek için rekabetin ve tüketicinin korunması hakkında kanunları çıkarmıştır. Yine bu konuda rekabeti bozacak devlet yardımlarına ilişkin mevzuatın da uyumlaştırılması gerekmektedir. Türkiye’nin Avrupa Birliği Mevzuatı’na uyum sağlaması gereken diğer bir konuda tekellerdir. Türkiye Gümrük Birliği ile kamu teşebbüslerine ilişkin olarak Avrupa Birliği Mevzuatı’nda yer alan ilkelere uyumlu düzenlemeler yapmayı taahhüt etmiştir. Bu konularda gerekli kanuni ve benzeri uygulamalarla Gümrük Birliğine üye ülkelerin özellikle ekonomik mevzuatları uyumlu hâle getirilmeye çalışılmaktadır. Üye ülkeler mevzu-atlarını birbirlerine göre ya da komisyonun önerilerine uygun olarak düzenlemek zorundadır.
b. Özelleştirmelerin gerçekleştirilmesi
Kamu iktisadi teşebbüsleri, devletin bir girişimci gibi üretime katılarak ürettiği mal ve hizmetlerden elde ettiği gelirle finansman sağladığı teşebbüslerdir. Gümrük Birliği, üye ülkelere kamu iktisadi teşebbüslerine özelleştirme yükümlülüğü getirir. Bunun sebepleri şunlardır:
- Serbest piyasa ekonomisine işlerlik kazandırmak,
- Devlet bütçesindeki mali yükü en aza indirerek devlete ek finansman imkânları sağlamak,
- Ekonomide verimliliği ve etkinliği yükseltmek,
- Ekonomide yeniden yapılanmayı sağlamak ,
- Sermaye piyasasını geliştirmektir.
Ülkemizin benimsediği tam rekabete dayalı piyasa ekonomisi ve üye olduğumuz Gümrük Birliğinin getirdiği yükümlülükler gereği kamu iktisadi teşebbüsleri özelleştirilmektedir.
c. Serbest rekabetin sağlanması
Gümrük Birliğinin üye ülkelere getirdiği yükümlülüklerden biri de serbest rekabet koşullarının sağlanmasıdır. Gümrük Birliği piyasayı genişletmektedir. Piyasayı genişlet-menin amacı, refahı artırmak ve tüketici ihtiyaçlarını daha kolay ve ucuz karşılama imkânı vermektir. Üreticilere sağlanan uzmanlaşma ve hızlı üretim olanakları bunu kolaylaştırmaktadır.
AB ile Türkiye arasındaki ticareti etkiledikleri ölçüde, Gümrük Birliğinin düzgün işleyişi ile uyumlu olmayan; amaçları ve etkileri rekabetin engellenmesi, kısıtlanması veya bozulması olan tüm kuruluşlar arası anlaşmalar yasaklanmıştır.
d. Gümrüklerin kaldırılması ve ortak gümrük politikası
Gümrük Birliği, Türkiye ve Avrupa Birliğine üye ülkeler arasında gümrüklerin kaldırılmasını ve ortak bir gümrük politikasının oluşturulmasını gerektirmektedir. Gümrük Birliğine katılan ülkeler arasında, ticareti kısıtlayıcı bütün engeller (gümrük tarifeleri, teşvikler, kotalar vb.) kaldırılır.
Ayrıca topluluk üyesi olmayan ülkelere karşı anlaşmalarla belirtilen malların; ithalat, ihracat ve tekstil politikasına ilişkin topluluk mevzuatına uygun önlemleri uygulamaya koyacaktır. Diğer bir ifade ile topluluk üyesi olmayan ülkeler için ortak gümrük tarifesi uygulanacaktır.