Dinî mimari içinde yer alan yapı türlerinden kümbet ya da türbe şeklindeki mezar anıtları, Selçuklularda önemli bir yere sahiptir.
Gazneli, Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklularının tuğla ve taştan inşa ettikleri ilk kümbetler, silindirik veya çokgen gövdeli, sade görünümlü yapılardır. Üzeri konik ya da piramit çatı ile örtülen bu mezar anıtları 15. yüzyıldan sonra türbe adını almıştır.
Zamanla kümbet ve türbeler genellikle cami ya da medreselerin yanlarına onların plan tipine bağlı kalarak inşa edilmiştir. Bunların dört duvar üzerine kubbe ile örtülü olanlarına türbe, silindirik ya da çokgen gövde üzerine konik veya piramit ile örtülmüş olanlarına da kümbet denir.
Mezar yapılarının büyük çoğunluğu çokgen planlı kümbet şeklinde inşa edilmiştir. Bunlarda çokgen plan sekiz, on ve on iki köşeli olabilir. Kubbeyle örtülü olup piramit şekilli bir külah taşırlar. Erzurum’da Emir Saltuk Kümbeti ve Konya’da Kılıç Aslan Kümbeti bu tiptedir.
Türbeler genellikle toprak altı ve üstü şeklinde iki kattan ve üç bölümden oluşur. Toprak altı katında ölünün gömülü olduğu mumyalık (kripta) bölümü yer alır. Toprak üstünde kalan türbeye basamaklarla ulaşılır. Üçüncü bölüm ise çatıdır.
Tasarım yönünden en mükemmel kümbetler Kayseri’de Döner Kümbet (1276) ve Ahlat’taki Ulu Kümbet (13. yy) olup bu tipin en önemli yapıları sayılmaktadır.
Kare planlı ve piramidal külahla örtülü kümbet tipinin örnekleri ise bezemesiz ya da az bezemeli yapılardır. Niksar’da Melih Gazi Türbesi (12. yy), Ahlat’ta Şeyh Necmeddin Türbesi (1222) bu tip içinde yer alırlar.
Başka bir Selçuklu mezar yapısı tipi olan“eyvantürbe”nin çok az örneği bulunmaktadır. Bu tip yapılar arasında Konya’da Gömeç Hatun Türbesi (13. yy), Akhisar’da Emir Yavtaş Türbesi (13. yy) sayılabilir.
Saydığımız tipler dışında olup tek defaya özgü mezar yapısı örneği, Amasya’daki Turumtay Türbesi (1279)dir. Dikdörtgen planı, beşik tonoz örtüsü ve anıtsal cephesiyle benzersiz örneklerden biri özelliğini taşımaktadır. Kümbetlerde ağırlıklı olarak taş, kimi zaman da tuğla kullanılmıştır.
Tercan Mama Hatun Kümbeti (13. yy): ilginç tasarımıyla dikkati çeken kümbet, bütünü ile kesme taş malzemeden yapılmıştır.
Tarihsiz, sülüs kitabede mimarın adı Ahlatlı Ebul Nema bin Mufaddal olarak okunmaktadır.
Kayseri Döner Kümbet (1276): Kesme taştan inşa edilen yapının iç kısmında yarım küre bir kubbe, dışında ise konik bir çatı bulunmaktadır. (Resim 02.43) Diğer kümbetlerdeki gibi alt katında mezar yeri, üstünde ise mescit bulunmaktadır.
Kümbet abidevi bir çadırı çağrıştıran görünüşüyle ve süslemeleriyle oldukça dikkati üzerinde toplayan bir eserdir. Portalının üstünde insan başlı, kanatlı iki pars figürü arasında çift başlı kartal arması belli olmaktadır. Ayrıca portalda bir hurma ağacının üstünde çift başlı kartal ve birer aslanın bulunduğu bir kabartma vardır.
Konya II. Kılıç Aslan Kümbeti (1220): Konya Alaeddin Camisi avlusunda bulunan kümbetin on kenarlı gövdesi, piramit bir külahla örtülüdür. Tarih taşımayan kitabede kümbeti, Kılıç Aslan bin Mesud’un yaptırdığı yazılıdır. İçinden bir tanesi II. Kılıç Aslan’a ait kabartma çini yazılarla kaplı sekiz tane lahit bulunmaktadır.
Konya Gömeç Hatun Türbesi (13. yy): Yapının üçte biri kesme taştan, sonrası tuğladan örülmüş Gömeç Hatun Türbesi, çini süslemeleri, anıtsal cephe düzenlemesiyle bu çeşit türbelerin klasik yapısını sürdürdüğü için önemli örnekler arasında yer almaktadır. Türbenin alt katı mumyalık, üstte ise bir eyvanı vardır. Gömeç Hatun Türbesi taş ve tuğla malzeme ile inşa edilmiş, süslemede ise çini ve mozaik kullanılmıştır.