Anadolu’da inşa edilen kervansaray, han, ribat, şifahane, hamam, kaplıca, saray, köşk, ev, köprü, kale ve surlar sivil mimari eserleri içinde yer almaktadırlar.
Bu eserlerin ışığı altında Anadolu insanının sosyal, kültürel, ekonomik hayatı hakkında bilgi edinirken diğer yandan da sanata ve dünyaya bakışını da öğrenmemize katkı sağlamaktadırlar.
Kervansaraylar
Anadolu’da Selçukluların kültürüne ayna tutan mimari eserler içinde en büyük toplamı kervansarayların oluşturması 13. yüzyılda gelişen yeni uluslar arası ticaret ağının bir sonucudur. Sözünü ettiğimiz dönemde Anadolu coğrafyası, dört yönde ki ticaret yollarının kesişme noktası olma özelliğini taşıyordu. Kervansaraylar da bu yollar üzerinde yer alıyordu.
Kervansarayların planları ve süslemeleri Karahanlı, Gazneli ve Büyük Selçukluların ribat adını taşıyan önceki Türk kervansaraylarına dayanmaktadır.
Gotik katedralleri andıran kesme taştan yapılmış anıtsal ve büyük ölçekli kervansaraylar son derece gösterişli yapılardır. (Resim 02.44)
Portallerinde Selçuklu taş işçiliğinin en güzel örneklerinin görüldüğü işlek yolların üzerinde inşa edilmiş kervansarayların çoğunda konaklama, cami, kütüphane, pastane, yolcu ve hayvanlarının ihtiyacını karşılayabilecek hekim, baytar ve her çeşit tamir için ustalar bulunuyordu.
Han ile kervansaray aynı anlamı taşıyor
olsalar da büyük ve üniteleri fazla olanlar kervansaray; Selçuklu sultanları tarafından yaptırılan büyük hanlar Sultan Hanı diye adlandırılmıştır.
Selçuklu kervansarayları yapıldıkları plandan yola çıkılarak üç tiptir:
1-Avlulu Tip
- Kırkgöz Han (Antalya-Burdur) Evdir Han (Antalya-Korkuteli)
2-Kapalı Tip
- Şerefza Han (Antalya-Alanya)
- Ezinepazar Han (Amasya-Tokat)
3-Avlulu-Kapalı Tip
- Altunapa han (Beyşehir-Konya)
- Sultan Han (Kayseri-Sivas)
- Çay Han (Afyon-Çay)
- Sultan Han (Konya-Aksaray)
- Öresun Han (Ankara-Kayseri)
1- Avlulu Tip:
Yazlık da denilen kapalı bölümü olmayan ve bir avlu etrafında sıralanmış odalardan oluşmuş kervansaraylardır.
Evdir Han (1210-1219): I. İzzeddin Keykavus’un yaptırdığı kapalı mekanları bulunmayan, büyük bir kuşatma duvarı ile çevrilmiş han, dikdörtgen planlıdır.
Uzunca bir koridordan geçildikten sonra çıkılan avlunun etrafında hafif sivri kemerli, yolcuların hayvanları ve yükleri için yapılmış beşik tonozlu gözler bulunmaktadır. Kesme taştan duvarları, kare biçiminde takviye kuleleri ile çevrilmiştir.
Antalya Korkuteli yolundaki Evdir Han’ın sivri kemerli, mukarnaslı, anıtsal, geometrik ve bitkisel motiflerle süslenmiş bir portali vardır. (Resim 02.45 )
2- Kapalı Tip:
Üstü tonozlarla örtülü kapalı bir mekana eklenen avludan ibaret kervansaraylardır.
Ezinepazar Han (1238-1246): Kapalı kervansaraylara örnek dikdörtgen planda inşa edilmiş yapı, Amasya -Tokat yolundadır. Dikdörtgen biçimli birbirine paralel çift sıra yedi ayakla üç sahna bölünmüştür.
Ayaklar sivri kemerle birbirine bağlanmıştır. Bu ayaklar beşik tonozları da taşımaktadır. Sade, süssüz bir mimarisi olan Ezinepazar Han’ın duvarları yontma taş malzeme ile yapılmıştır.
3- Avlulu Kapalı Tip:
Bu grup içinde yer alan hanlar, özellikle arka arkaya yerleştirilmiş iki bölümden meydana gelmiştir. Birinci bölüm üç tarafı revaklarla çevrili avludan, ikinci bölüm ise bir koridorun etrafında sıralanmış odalardan ibarettir.
Sultan Han (1229): Konya-Aksaray yolundaki Sultan Han, avlulu ve kapalı tip kervansarayların en gelişmiş, eski ve büyük örneklerindendir. Mimarı Muhammed bin Havlan El-Dimişki’dir.
Alaeddin Keykubat’ın yaptırdığı görkemli han kapladığı 5500 metrekarelik alan ile kervansarayların en büyüğü olarak kabul edilmektedir. (Resim 02.46)
Yazlık ve kışlık olmak üzere iki bölümden oluşan kervansaraya taç kapıdan girilen avlusunun çevresi, kapalı ve açık bölümlerle kuşatılmıştır. Birinci bölümdeki avluda ahırlar, terzi, baytar, demirciler, depolar, mutfaklar ve han çalışanlarının odaları bulunmaktadır. Avlunun ortasında dört kemerli bir alt yapı üstünde yükseltilmiş köşk mescit vardır.
Avlulu, kapalı tip kervansarayların başka örnekleri arasında Konya Beyşehir yolundaki Altınapa Han ve Afyon Akşehir arasında bulunan Çay Han’ı sayabiliriz.