Türkiye Selçuklu Medreseleri | Kubbeli ve Eyvanlı Medreseler

Medrese, Türkîslam dünyasının başta gelen eğitim öğretim kurumudur.

Medreselerde din, felsefe, matematik, hukuk, tarih, tıp ve astronomi okutuluyordu. Selçuklular, ülkenin her tarafından gelen öğrencilere öğretim olanağı sağlamışlardı. Bu okullarda konut ve dershane olarak kullanılan büyük odalar bulunuyordu.

Anadolu’da Selçuklu medreseleri, ortada bulunan avlunun açık ya da kapalı olmasına göre iki plan tipinden oluşuyordu.

a- Kapalı Avlulu (Kubbeli ) Medreseler:

Bu formda inşa edilen medreselerin genellikle kare ya da kareye yakın dikdörtgen olan avlusu büyük bir kubbeyle örtülüdür.

Anadolu’da başlayan kubbeli medreselerin gelişme göstermesiyle Osmanlı büyük camileri mimarisine hazırlık olmuştur.

Tokat Yağbasan Medresesi (1157): Tokat’ın Niksar ilçesindeki Yağbasan  Medresesi  kitabesinde  Danişmendli Yağbasan tarafından yaptırıldığı yazmaktadır. (Resim 02.38) Anadolu’nun ilk kapalı avlulu medrese planındaki yapı, moloz taşından süslemesiz ve sade bir şekilde inşa edilmiştir.

Revaksız ve iki eyvanlıdır. Medresenin büyük kubbesi dar eyvanlara ve duvarlara oturmaktadır.Tokat Yağbasan  Medresesi  Suriye’deki  Gümüştekin   Medresesi (1136) dışında hiç örneği bulunmayan bir plan düzeni gösterir. Tromplu kubbenin ortasında on metreye  yakın bir açıklık bırakılmıştır.

Aşağıda ise havuz bulunmaktadır. Merkezî kubbenin doğusunda ve kuzeyinde iki eyvan bulunan hücrelerle çevrili olduğu tahmin edilen yapı oldukça yıpranmış durumdadır. Avluya bakan pencere kemerleri genelde kesme taşlardan oluşmaktadır. Tokat Yağbasan Medresesi’nin 1247 tarihli onarım kitabesi müzededir.

Konya Karatay Medresesi (1251): Mimari düzeni ve süslemeleri ile Selçuklu mimarlığının en güzel eserlerinden Konya Karatay Medresesi’ni Sultan II. İzeddin Keykavus Döneminde Vezir Celaleddin Karatay yaptırmıştır. (Resim 02.39)

Resim. 02.39 Konya Karatay Medresesi

Alaeddin tepesinin eteğindeki medrese, Selçuklular Döneminde hadis ve tefsir ilimleri okutulmak üzere kapalı medrese tipinde sille taşından yapılmıştır. Avluya açılan ana eyvanın iki tarafında kubbeli derslikler bulunmaktadır. Kubbe doğrudan avlu duvarları üstüne Türk üçgenleri aracılığıyla oturmaktadır. Kubbenin altına havuz yerleştirilmiştir. Yelpaze biçinde açılan köşeler üzerine oturtulan kubbenin lacivert zemini üzerine işlenen firuze renkli çiniler gökyüzünü simgelemektedir.

Konya Karatay Medresesi, geometrik panolar, kabartma yazılar, mukarnaslar, sarma kemer motifleriyle taş işlemesinin en güzel kompozisyonlarından biridir. Medrese duvarlarında turkuaz, siyah, lacivert renkli çiniler kullanılmıştır.

Dönemin kültür yaşamında önemli bir yer tutan medrese, 1954’te onarılarak Konya Karatay Medresesi Çini Eserleri Müzesi’ne dönüştürülmüştür.

Konya İnce Minareli Medrese (1258): Sahip Ata diye tanınan Selçuklu Veziri Fahreddin Ali’nin dönemin ünlü Mimari Külükbin Abdullah’a yaptırdığı medrese adını minaresinden almıştır. Minaresinin gövdesinde ki yivler sırlı ve normal tuğla ile dekore edilmiştir. (Resim 02.40) Medresenin iki şerefeli minaresinin birinci şerefeden sonraki bölümü yıldırım sonucu 1901’de yıkılmıştır.

Resim. 02.40: Konya İnce Minareli Medrese

Enginar yaprakları, geometrik süslemelerle benzersiz bir cephe kompozisyonu oluşturan portalinden geçip medreseye girildikten sonra üstü merkezî kubbeli avlunun iki tarafında sıralanan odalar grubu, ana eyvan ve ders yapılan kubbeli odalar bulunmaktadır. Merkezî kubbe içten firuze ve koyu mavi tonlardaki çinilerle süslenmiştir. Medresenin yanında tek kubbeden oluşan kare mekanlı mescit bölümü bulunmaktadır.

Kırşehir Caca Bey Medresesi (1272): Bir rasathane olarak yapılıp sonradan cami ve medreseye çevrilmiş olup kare planlıdır. Ortası açık olan büyük kubbesi rasathane olarak kullanılmıştır. Caca Bey Medresesi, ortada iki renkli taşlarla örülen anıtsal portali, sol tarafta yer alan türbesi, köşe kuleleri ve arkaya alınmış minaresiyle farklı bir görüntüyle sergilemektedir.

Ortada yer alan avlunun karşısındaki cephesinde bulunan büyük eyvanın iki yanında birer oda vardır. Önü revaklarla çevrilmiş hücreler, medrese çalışanlarının ve öğrencilerin bulunduğu mekânlardır. Yapıda iki ayrı renk taş kullanılmıştır. Türbe ve minaresinin cepheleri çini ile bezelidir.

Kapalı avlulu medreselerin diğer örnekleri arasında Afyon Çay Taş Medresesi bulunmaktadır.

b- Açık Avlulu (Eyvanlı) Medreseler:

Bu tip içinde yer alan medreseler, açık bir avlunun etrafını çeviren odalardan ve eyvanlardan oluşmaktadır. Açık avlulu medreselerde iki, üç ya da dört eyvan bulunabilmektedir.

Konya Sırçalı Medrese (1242): İki katlı ve eyvanlı medreselerden Sırçalı Medrese, klasik Selçuklu medreselerinin ilk örneklerindendir. Adını çini süslemelerinden alan dikdörtgen alanı kaplayan Konya Sırçalı Medrese, taş ve tuğla malzemeden yapılmıştır. Medresenin kare avlusunun iki yanındaki revaklı medrese odaları ve diğer kubbeli odalarıyla simetrik bir planı vardır. Cephesinin ortasındaki portali kesme taştan olup geometrik ve mukarnas süslemeleriyle büyüleyici bir görünüm sergilemektedir. (Resim 02.41) Eyvanın iki tarafında kubbeli dershaneler bulunan medresenin ikinci katı yıkılmıştır. Yapı, günümüzde Mezar Anıtları Müzesi’dir.

Sivas Gök Medrese (1271): Açık avlulu, dört eyvanlı medrese, adını taşıdığı mavi tonlu çinilerinden almıştır. Gök Medrese; çift minareli, gösterişli, mermer portali, Selçuklu çeşmesi kabartma süslemeli köşe kuleleri ve cephe mimarisi ile Sahip Ata’nın inşa ettirdiği eserler arasında en görkemlisidir. Kapı kemerinde yer alan geyik, boğa, koyun, tavşan, kuş, yılan gibi on iki hayvan başından oluşan eski “On İki Hayvanlı Türk Takvimi”nden esinlenerek yapılmıştır. Anadolu Selçuklu medrese mimarisinin en gelişmiş örneği olma özelliğini taşıyan, çini mozaik süslemeleri ile dikkati çeken Sivas Gök Medrese’nin mimarı, Konyalı Kalûyan Usta’dır.

Sivas’taki Çifte Minareli ve Buruciye Medreseleri de açık avluludur.

Erzurum Çifte Minareli Medrese (1277): Çifte Minareli Medrese’yi İlhanlıların Veziri Şemseddin Cüveynî yaptırmıştır. Anadolu’nun en eski medresesi olan yapı, iki katlı ve dört eyvanlıdır. Anadolu Selçuklu mimarisinin özelliklerini taşıyan bir mimari eserdir.

Minareleri tuğladan ve çini süslemelidir. Taş kabartmalarda bitkisel motifler, çift başlı kartal ve ejderhalar yer almaktadır. (Resim 02.42)

Kayseri ve Sivas Çifte Minareli Medreseler, Sivas Buruciye Medresesi açık avlulu (eyvanlı) medrese örnekleri arasında bulunmaktadır.

Resim. 02.42: Erzurum Çifte Minareli Medrese

Yorum yapın