Tolunoğulları, Afrika kıtasının kuzey doğusunda bulunan Mısır, Nil Nehri ve bulunduğu yer bakımdan oldukça değerli bir ülkedir. Dünyanın en uzun ikinci nehri olan Nil, burada denize ulaşırken büyük bir delta oluşturmaktadır. Bunun yanında, dünyanın en büyük kıtası Asya ile Afrika’nın birbirine en yakın noktasındadır.
Mısır Hz. Ömer döneminde Amr bin el-As tarafından fethedilerek İslam hakimiyetine girdi. Alınışından itibaren valilerin idaresine bırakılan bölge, İslam Devleti’nde ortaya çıkan çeşitli siyasi olaylara karışmıştı. Mısır’da, devlet kurmayı başaranlardan biri de Tolunoğlu Ahmet’tir.
Tolunoğulları Devletin Kuruluşu ve Gelişmesi
Ahmet’in babası Tolun, Dokuzoğuz Türklerindendi. Tolun, dolunay demektir. Tolun Samanoğullarının Horasan valisi, Nuh bin Esed’in memlukü (köle, uşak, kul) idi. Esed onu Abbasi halifesi Memun’a göndermişti. Halifenin hizmetinde başarılı olan Tolun, Bağdat’ta yüksek seviyeli Türk beyleri arasına katılmıştı. Tolunoğulları Devleti’nin kurucusu Ahmet ise 829 yılında Bağdat’ta doğdu.
Devrin en iyi askerlerini yetiştiren Samerra Türk askerleri arasında iyi bir asker olarak yetişti. İlk önemli görevi, İslam Devleti’nin uç (sugur) teşkilat merkezlerinden olan Tarsus’ta yaptı. Bu arada Abbasi halifelerinin otoritesi iyice zayıflamış, ileri gelen emirler ve valiler disiplinsiz hareket eder olmuşlardı. Örneğin, vilayetlere tayin edilen valiler görev yerlerine gitmiyor yerlerine naip (vekil) gönderiyorlardı. 868 yılında Mısır’a vali tayin edilen Tolunoğlu Ahmet’in üvey babası Bayık Bey, görev yerine gitmeyerek yerine Ahmet’i naip olarak gönderdi.
Bayık Bey’in 869 yılında öldürülmesinden sonra Mısır valiliği, Ahmet’in kayınpederi Yercuh et-Türki’ye verildi. Yercuh da yine naip olarak Mısır’a Ahmet’i atadı. Mısır idaresini ele alan Ahmet, kendine bağlı kara ve deniz kuvvetlerinden oluşan bir ordu kurdu. Mısır’da ve Suriye’de çıkan isyanları bastırmakla görevlendirildi ve başarı sağladı.
Halife Tolunoğlu Ahmet’e Mısır’ın mali kontrolünü verdi. Bundan sonra maliyeyi de düzelten Ahmet, Mısır’da idari ve sosyal faaliyetleri gerçekleştirdi.
Bu sırada Bağdat halifeliği, ülkenin çeşitli yörelerinde meydana gelen isyan hareketlerinden dolayı zor durumdaydı. Bunun üzerine Halife Mutemit ile kardeşi Muvaffak arasında iktidar mücadelesi başladı. Bu iktidar mücadelesinden faydalanan Ahmet, bağımsızlığını ilan ederek daha önce fiilen kurduğu devletini 875 yılında resmîleştirdi.
Tolunoğulları Devleti’nin merkezi bugünkü Kahire olan Fustat şehriydi. Tolunoğlu Ahmet, her yıl Bağdat’a ödenen vergiyi göndermeyerek büyük bir servet topladı. Bu servetle ülkesini bayındır hâle getirdi. Kurduğu güçlü ordusu ve donanma ile ülkesinde çıkan isyanları bastırdı. Bingazi, Filistin ve Suriye’yi ele geçirdi.
Tolunoğlu Ahmet, çok büyük gayretle elde etmiş olduğu tam bağımsız iktidarını fazla yaşatamadı. Tarsus sugurunda (uç) çıkan bir ayaklanmayı bastırmak için sefere çıktığında burada hastalandı. Bir süre kara yürüyüşünden sonra gemi ile Mısır’a döndü. 884 yılında vefat etti. Öldüğü sırada 50 yaşlarında olan Türk hükümdarı, Mısır’da 16 yıl hakimiyet sürmüştü. İktidarı sırasında Mısır’ı sosyal ve ekonomik yönden kalkındırmış; sınırlarını Mısır’ın dışında Suriye, Antakya ve Tarsus’a kadar uzandırmıştı. Çok iyi bir idare gösterdiğinden Mısır halkınca çok sevilmiş ve uzun müddet hafızalarda yer etmişti.
Humaraveyh Dönemi ve Tolunoğlu Devleti’nin Yıkılışı
Tolunoğlu Ahmet, 10 Mayıs 884’te ölünce yerine yirmi yaşındaki oğlu Humareveyh (884-896) geçti. Humareveyh, ağabeyi Abbas’ı ortadan kaldırdıktan sonra, babasından kendisine kalan ülkeleri koruyabilmek için orduya önem verdi. Askerlerin eğitimi ve silahlarının tamamlanmasıyla yakından ilgilendi. Yılda 900.000 dinar harcadığı orduyu, değişik birliklere ayırmıştı. Ayrıca bedevilerden Muhtare adını verdiği özel bir muhafız birliği kurmuştu. Babası gibi Müslümanlarla birlikte Hıristiyanların da devlete bağlılığını sağlama yönünde gayret sarf ederek bunda da başarılı oldu.
Halife Muvaffak, Mısır’daki iktidar değişikliğinden yararlanmak istedi. Kuvvet göndererek Tolunoğulları Devleti’ne son vermek niyetindeydi. Başlangıçta Abbasi kuvvetleri başarılı oldular. Suriye topraklarını Tolunluların elinden aldılar. 886 yılında hazırlığını tamamlayan Humaraveyh, ordusunun başında Suriye seferine çıktı. Arka arkaya kazandığı başarılardan sonra Suriye’yi aldı. Hatta Abbasi ordu komutanı İshak Bin Kandac’ı Samerra’ya kadar takip etti. Bunun üzerine Abbasi Halifesi, Suriye’de ve sugur denilen Adana Tarsus bölgesinde Tolunlu hakimiyetini yeniden tanıdı. 892 yılında Abbasi halifeliğinin başına Muvaffak’ın oğlu El-Mütemid geçmişti. Bu halife döneminde Tolunoğulları ile Bağdat arasında çok iyi ilişkiler kuruldu. Humaraveyh’in kızıyla halife evlendi. Bu dönemde Mısır’ın dışında Suriye’de, Sugur’da ve Kuzey Irak’ta Tolunoğullarının hakimiyeti tanındı. Buna karşılık Mısır Türk Devleti, Bağdat’a geçmişin vergileriyle beraber yüklü bir para ödedi.
Humaraveyh zamanında Bizanslılarla yapılan savaşlar sonucunda ülke sınırları Toroslara, Musul hariç El-Cezire’ye; (Kuzey Mezapotamya), batıda da Bingazi’ye ulaştı. Fakat o, Suriye’ye yaptığı bir sefer sırasında yaklaşık 32 yaşında iken (18 Şubat 896) öldürüldü. Sonraki on yıl içerisinde sıra ile yerine geçen oğulları Ceyş (Ö. 25 Temmuz 896), Harun (Ö. 31 Aralık 904) ve ancak dokuz gün tahtta kalabilen kardeşi Şeyban devletin birliğini koruyamadılar. Önce Suriye’de Karmatilerle yıpratıcı bir mücadele yapmak zorunda kaldılar. Bunda başarılı olamamaları, güçlerinden çok şey kaybettiklerini gösteriyordu. Bu sırada harekete geçen halifelik ordusu önce Suriye’ye daha sonra da Mısır’a girerek Tolunoğulları Devleti’ne son verdi(10 Ocak 905).