Göktürk kültür ve sanatının günümüze kadar gelen en önemli eserleri Orhun Anıtları’dır.
Türk adının geçtiği ilk Türkçe metin, ilk Türk tarihi Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Orhun Anıtları, Baykal Gölü çevresindeki Orhun Vadisi’nde 8. yüzyılda dikilmiştir.
Danimarkalı Bilim Adamı Wilhelm Thomsen’in 1893’ta anıtlardaki metinlerde çok sık geçen Tengri, Türk ve Kül Tigin sözcüklerini çözmesiyle Orhun Anıtları ilk kez okunmuştur. (Resim 01.06)
Orhun Anıtları; harf grafikleri, figürleri ve oymalarıyla sanat tarihi yönünden çok değerli eserlerdir.
Türk edebiyatının ilk önemli eseri olan Orhun Anıtları Vezir Tonyukuk, Kül Tigin ve Bilge Kağan adına dikilmiştir.
Tonyukuk Anıtı (720-723): Bilge Kağan’ın ünlü Veziri Tonyukuk, Tola Nehri’nin yukarısında kendi ağzından yazdırdığı iki taş sütunu diktirmiştir.
Dikdörtgen biçimli taşın büyük olanında otuz beş, ikincisinde ise yirmi yedi satır bulunmaktadır. Çin ile yapılan savaş ve ünlü vezirin yaşam öyküsünün anlatıldığı metinde kimi satırlar yukarıdan aşağıya, kimileri de soldan sağa doğru okunacak biçimde yazılmıştır.
Kül Tigin Anıtı (732): Büyük bir kaplumbağa heykelinin üzerine oturtulmuş anıt, kalker taşından yapılmıştır.
Bilge Kağan, anıtı ordularının komutanı olan ağabeyi Kül Tigin adına diktirmiştir. Dikdörtgen biçimli, üstü bir kemerle sona eren anıtın batı cephesindeki metin
Çince, diğer üç cephesindekiler ise Göktürk alfabesiyle yazılmıştır.
Doğuda kırk, güney ve kuzeyde ise on üçer satır yukarıdan aşağıya ve sağdan sola okunabilecek şekilde düzenlenmiş anıtın en üstünde alçak kabartma tekniğinde çift başlı ejder motifi yer almaktadır. Anıta giden yol üstünde iki koç heykeli ve mermerden yapılmış çok sayıda balbal vardır.
Bilge Kağan Anıtı (735): Bilge Kağan’ın ölümünden bir yıl sonra yerine geçen tarafından dikilmiştir.
Kül Tigin anıtıyla biçim yönünden benzerlik gösteren anıtın doğusundaki metin kırk bir, kuzey ve güneydeki ise on beş satırdan oluşmuştur.
Batı tarafındaki yazıların bütünüyle silindiği anıtta Bilge Kağan’ın yaşadığı dönemin önemli olayları, katıldığı savaşlar Çince yazılmış, Türkçe açıklamaları yapılmıştır. Anıtın etrafında Bilge Kağan ve eşinin mermerden başsız heykelleri, pars heykeli ve bir sunak taşı bulunmuştur.