Bilişsel öğrenme, organizmanın algılama, hatırlama ve düşünme gibi bilişsel süreçler aracılığıyla öğrenmesidir. Bu öğrenme durumunun özelliği, yeni bilgilerin depolanması ve eski bilgilerin yeni anlamlar ve bağlar kazanmasıdır.
Bilişsel öğrenme, maymunlar gibi bazı hayvan türlerinde görülürse de daha çok insanlar için önemlidir.
Bilişsel öğrenmenin gizil öğrenme, model alarak öğrenme ve kavrayarak öğrenme gibi çeşitleri vardır.
Gizil Öğrenme
Bilişsel öğrenmenin bir türü gizil öğrenmedir. Gizil öğrenmede öğrenme süreci içindeki organizma, öğrendiklerinin farkında değildir. Çünkü ortamda öğrendiklerinin ortaya çıkmasını sağlayacak bir motivasyon kaynağı yoktur. Bu kaynak ortaya çıkar çıkmaz gizil bilgiler de açığa çıkar.
Model Alarak Öğrenme
Bir kişinin başkasının bir şey söylediğini duyup ya da yaptığını görüp onu taklit etmeye çalışması model alarak öğrenmedir. Model alarak öğrenmede modelin model alana benzerliği, modelin özellikleri ve pekiştirme süreci önemlidir.
Modelin benzerliği: Model alarak öğrenmede en etkili faktörlerden biri, modelin kişiyle olan benzerliğidir. Çocuklar özellikle sosyal iletişimi başlangıçta çevrelerindeki yetişkinleri model alarak öğrenirler. Ergenlik dönemine doğru ise yaşıtlarını model alma önem kazanır.
Sosyal ilişkilere önem veren, günlük ihtiyaçların karşılanması dışında kendini geliştirmeye fırsat yaratan, değişik uğraşlar içinde olabilen ailelerde çocukların da çok yönlü olmaya eğilimli oldukları görülmektedir. Böyle ailelerde çocuklar da kendilerini geliştirme yönünde istekli olmaktadırlar.
Ailelerin boş zamanlarını değerlendirme alışkanlıkları çocukları tarafından da taklit edilmektedir. Örneğin günlük gazetelerin düzenli okunduğu evlerde çocukların da gazete ve dergi okumaya hevesli oldukları görülür.
Modelin önemi: Model alarak öğrenmede kişi, belli bir davranımı yapmayı, aynı davranımı yapan başkalarını gözleyerek öğrenir. Bu nedenle model önemlidir. Eğer kişi, kendine uygun olmayan modeller seçerse uygun olmayan davranışlar öğrenecektir.
Model alarak öğrenmede pekiştirme süreci: Klasik koşullanmada pekiştirme yapılırken koşulsuz ve koşullu uyarıcı aynı anda verilir. Oysa model alarak öğrenmede pekiştirme, edimsel koşullanmadaki gibi uygun davranış yapıldıktan sonra olur.
Kavrayarak Öğrenme
Bilişsel öğrenmenin bir başka türü kavrayarak öğrenmedir. İnsanlar daha önce karşılaşmadığı yeni ve karmaşık durumlarda ilişkileri içsel olarak bir anda kavrarlar. Örneğin problem çözümünde epeyce uğraşıldıktan sonra aniden parçalar arasında yeni bir ilişki görülerek çözüm bulunur.
Soyut kavramlar da kavrayarak öğrenilir. Yapılan araştırmalarda kelimelerin klasik koşullanmayla edimsel koşullanmanın birleşimi yoluy la öğrenildiği görülmüştür. Kavramlar, nesne ya da olayların zihnimizde soyutlama ya da genelleme yoluyla elde ettiğimiz ortak özelliklerini ifade eder. Kavram öğrenme, ayırt etme yoluyla olur.
Kavram öğrenmede önce çeşitli nesne ya da olayların ortak özellikleri ayırt edilir. Örneğin “kırmızı”, insanlar tarafından kırmızı ev, kırmızı elbise, kırmızı araba için kullanılır. Zamanla “kırmızı” kelimesinin sadece kırmızı renkle ilgili olduğu ayırt edilir. Kırmızı olma özelliği, benzer varlıkların ortak özelliği olarak kavranır ve bu kavram her kırmızı nesne için kullanılır.
Bilişsel öğrenmenin bir türü de motor öğrenmedir. Motor öğrenmede söz konusu olan, bir davranışın nasıl daha hızlı, doğru ve hatasız olarak yapılacağıdır. Bunun için de alıştırma gereklidir. Motor becerilerde çevre, bedensel iç uyarıcılar ve yapılacak iş arasında bağlantı olmalıdır. Motor öğrenme, zamanlama ve biçimlendirmeyle yakından ilgilidir. Kişiye o davranımı öğreten biri varsa öğrenme kolaylaşır. Öğreten kişinin yapacağı açıklamalar, biçimlendirme işlemini hızlandırır. Daha sonra çeşitli uygulamalarla davranış pekiştirilir.