Günlük yaşantıda, “pazar” denildiğinde insanların aklına ilk önce meyve, sebze gibi gıda maddeleri ile bazı giyim ve hediyelik eşyaların alınıp satıldığı yer gelir. Örneğin, şehirlerdeki semt pazarları gibi. Ekonomide pazarın (piyasanın) çok daha genel anlamı vardır.
Piyasa, alıcı ve satıcıları bir araya getiren, onların bilgi alışverişlerinde bulunup iş yapmalarını (bir şeyler alıp satmalarını) sağlayan bir düzenlemedir. Örneğin, dünya petrol piyasası, petrol alıcı ve satıcılarının fiyatlarla ilgili bilgiler temin ettikleri ve bu bilgiler çerçevesinde petrol alıp sattıkları bir düzenleme olup bu konudaki anlaşmalar daha çok telefon ve İnternet gibi modern iletişim araçları aracılığıyla yapılmaktadır.
Artık günümüzde teknolojik gelişmeler, mal arz ve talep edenlerin belirli bir yerde karşılaşmaları zorunluluğunu ortadan kaldırmıştır.
Yukarıdaki şemaya göre piyasalar üç farklı kritere göre gruplanmaktadır. Bunlar rekabetin gerçekleşip gerçekleşmemesi, piyasanın genişliği ve alışverişe konu olan malların nitelikleridir.
Rekabet Açısından Piyasa Çeşitleri
1-Tam rekabet: Bu piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı bulunmaktadır. Piyasaya giriş ve çıkış serbesttir. Tüm satıcılar ve alıcılar aynı türden (benzer) mallar üzerinde işlem yapmaktadır. Bir alıcı aynı ürünü herhangi bir satıcıdan alabileceğini bilmektedir. Bütün işlemler açık olarak yapılmaktadır.
Tam rekabetin varlığı şu koşullara bağlıdır:
- Piyasada çok sayıda alıcı ve satıcı vardır. Tek bir üreticinin bireysel davranışlarıyla piyasa fiyatını etkilemesi mümkün değildir.
- Mallar kalite bakımından homojendir. Yani bir malın bütün birimleri eş kalitededir. Örneğin; buğday, kömür, şeker, petrol, yumurta, süt bu tür mallardır. Oysa bisküvi, diş macunu, televizyon gibi mallar markalarına göre farklı niteliktedir ya da öyle zannedilir.
- Alıcıların ya da satıcıların piyasaya giriş çıkışları serbesttir. Örneğin; buğday, kömür, yumurta ve kitap gibi malların satıldığı piyasalardır. Üretim faktörleri çeşitli firma ve endüstriler arasında serbestçe hareket edebilmektedir. Hiçbir sendikal ya da mesleki örgüt bunu engelleyemez.
- Tüketiciler malların kalite ve fiyatı konusunda tam bir bilgi sahibidirler. Böylece aynı malın sırf bilgisizlikten ötürü farklı fiyatlarla satılması imkânsızdır. Bu koşula piyasanın şeffaflığı denir.
- Alıcılar belli bir satıcıyı, satıcılar belli bir alıcıyı tercih etmezler. Böylece piyasada hiç kimsenin özel bir durumu olmaz, herkes bağımsız bir biçimde alışveriş yapabilir.
2-Eksik Rekabet: Tam rekabetin var olabilmesi için mutlaka bulunması gereken koşullardan birinin, birkaçının ya da tümünün aksaması durumunda olu-şan piyasadır. Gerçek hayatta, esas itibariyle eksik rekabet piyasaları bulunur. Çünkü şu ya da bu nedenle tam rekabet piyasası koşulları gerçekleşmez, yani aksar.
Eksik rekabet piyasası “satıcılar” ve “alıcılar yönünden” olmak üzere iki grupta yer alan piyasa türlerinden oluşur.
TABLO 2.4 : EKSİK REKABET PİYASASI TÜRLERİ
| Satıcılar Yönünden | Alıcılar Yönünden |
| 1) Monopol Piyasası (Tek satıcı, çok sayıda alıcı) |
1) Monopson Piyasası (Tek alıcı, çok sayıda satıcı) |
| 2) Oligopol piyasası (Az sayıda satıcı, çok sayıda alıcı)
|
2) Oligopson Piyasası
|
| 3) Monopolcü Rekabet Piyasası (Çok satıcı, çok alıcı) |
Tablo 2.4’te yer alan eksik rekabet piyasası türlerinden en yaygın olanlar; monopol, oligopol ve monopolcü rekabet piyasalarıdır. Bu arada nadiren de olsa diğer piyasalara rastlamak mümkündür. Düopol ve tripol piyasaları oligopol piyasasının özel şekilleridir.
Satıcılar Yönünden Eksik Rekabet Piyasaları
2.1. Monopol (Tekel) piyasası: Tek satıcı ve çok alıcının bulunduğu piyasadır. Buna göre tek satıcı firma fiyatı belirleyecek, alıcılar ise bu fiyatı kabul edeceklerdir. Piyasaya yeni firmaların girmesi, oldukça etkili engellerle kısıtlanır. Bu engeller; yasal, teknolojik ve ekonomik olabilir. Örneğin, ülkemizde demir yolu taşımacılığı sadece devlet tarafından yapılmaktadır.
2.2. Oligopol piyasası: Bir mal veya hizmet piyasasında satıcılar az bunun yanında alıcılar çok sayıda ise, bu tür piyasalara oligopol piyasası denir. Bu tür piyasalarda firmalar homojen veya farklılaştırılmış ürünler satarlar ve piyasaya girişi kısıtlayan önemli engeller vardır. Oligopol piyasasında faaliyette bulunan az sayıda büyük firmanın, karşılıklı olarak birbirleriyle bağımlılık içerisinde oldukları varsayılır. Firmalardan birisinin üretim ve satış konusunda alacağı karar diğer firmaların da kararlarını etkilemektedir. Örneğin; şeker, çimento, deterjan, otomobil ve çelik piyasaları.
Oligopol piyasasının düopol ve tripol olarak adlandırılan iki özel şekli bulunmaktadır:
- Düopol piyasası: Düopol piyasasında sadece iki satıcı bulunmaktadır. Örneğin, bir ilde şehirler arası ulaşımı sağlayan sadece iki firma bulunabilir. Söz konusu ildeki tüm müşteriler, bu iki firmadan birini tercih etmek durumundadırlar.
- Tripol piyasası: Tripol piyasasında sadece üç satıcı bulunmaktadır. Eğer düopol piyasasındaki firma sayısı üçe yükselirse tripol piyasası ortaya çıkar.
2.3. Monopolcü (tekelci) rekabet piyasası: Farklılaşmış bir malı satan çok sayıda firmanın bulunduğu piyasadır. Piyasada firmaların çok sayıda olması piyasanın rekabetçi, ürettiği malın homojen bir mal yerine farklılaştırılmış bir mal olması da monopolcü özelliğini gösterir. Bu piyasada bulunan firmalar genelde aynı sınıf ürünü üretmelerine rağmen her ürün, diğer firmaların ürünlerinden ayrılacak şekilde bazı özelliklere sahiptir. Örneğin, ayakkabı ve hazır giyim piyasası gibi.
Alıcılar Yönünden Eksik Rekabet Piyasaları
- Monopson piyasası: En önemli özelliği tek alıcı olmasıdır. Bazen piyasaya giriş alıcılar açısından kısıtlanabilir. Bu durumda, çoğu zaman devlet tek alıcı olarak ortaya çıkabilir. Örneğin, haşhaş kapsülünü sadece devlet satın alır.
- Oligopson piyasası: Bu piyasada az sayıda alıcı bulunmaktadır. Yine piyasaya girişin alıcılar açısından sınırlandırılması sonunda ortaya çıkar. Özellikle bazı tarımsal ürünlerin ve değerli madenlerin piyasaları bu piyasa türüne örnek olarak verilebilir. Çoğu zaman bir kamu kurumu ile birlikte devletin izin verdiği diğer tek bir alıcı bu piyasada bulunur. Oligopsonun özel türleri; düopson ve triopsondur.
- Düopson piyasası: Düopson piyasasında iki alıcı çok sayıda satıcı bulunmaktadır. Örneğin, bazı bölgelerde çiftçilerin ürettikleri ürünleri toptan alan ve pazarlayan aracılar bulunmaktadır. Eğer; bir bölgedeki çok sayıdaki üreticinin ürettiği ürünü satın alan sadece iki aracı varsa düopson piyasası, üç aracı varsa oligopson piyasası söz konusudur.
- Triopson piyasası: Üç alıcı, çok sayıda satıcının olduğu piyasa türüdür.
Piyasanın Genişliği Açısından Piyasa Çeşitleri
Piyasalar genişliğine göre yöresel (yerel), bölgesel, ulusal ve uluslararası olmak üzere dört gruba ayrılmaktadır.
Bazı mal ve hizmetler sadece belirli bir yörede (il, ilçe) satışa sunulur. Böyle bir durumda yerel ya da yöresel piyasa söz konusu olur. Örneğin, A firması ürettiği unlu mamulleri sadece bir ilde pazarlıyorsa adı geçen mamuller için sadece yerel bir piyasadan bahsedilebilir.
A firması ürettiği mamulleri sadece İç Anadolu Bölgesi’nde pazarlıyorsa bölgesel bir piyasadan söz edebiliriz. Aynı firmanın ürettiği mamulleri tüm Türkiye’de pazarlaması hâlinde ulusal bir piyasadan, başka ülkelere de satması hâlinde uluslararası bir piyasadan söz edilir.
Alışverişe Konu Olan Malların Niteliği Açısından Piyasa Çeşitleri
Mal ve hizmet piyasaları, herhangi bir piyasada alışverişe konu olan unsur, mal ve hizmet olabileceği gibi üretim faktörü de olabilir. Alışverişe konu olan unsur mal ise mal piyasalarından, hizmet ise hizmet piyasalarından söz edilir. Örneğin, unlu mamuller piyasası mal piyasası için örnek teşkil ederken bankacılık sektörü hizmet piyasası için örnek teşkil etmektedir.
Alışverişe konu olan mallar üretim faktörleri de olabilir. Emek piyasası, üretim faktörleri piyasası için verilebilecek en güzel örnektir. Bu piyasada emek arz edenler ile emek talep edenler bir araya gelirler
