Lipitlerin tamamında karbon (C), hidrojen (H) ve oksijen (O) atomları bulunur. Bazı çeşitlerinde ise N ve P elementleri de vardır.
Yapıcı-onarıcı maddelerdir. Bazı vitaminlerin ve bazı hormonların yapısına katıldıklarından düzenleyici moleküllerdir. Enerji vericidir. Oksijenli solunumda kullanıldıklarında karbonhidrat ve proteinlerden daha fazla enerji verir. Fakat yıkımları zor olduğundan karbonhidratlardan sonra kullanılır.
Lipitler, karbonhidrat ve proteinlere göre daha fazla hidrojen atomu bulundurduğundan hafiftir. Solunumda kullanımı sonucu fazla miktarda su ve enerji oluşur. Bu nedenle göçmen kuşlar (Görsel 1.59), çölde yaşayan develer (Görsel 1.60) ve kış uykusuna yatan ayılar (Görsel 1.61) yağ depolar.
Lipitler, deri altında birikerek ısı yalıtımını sağlar. Bu nedenle kutup ayıları yağ depolar. Hayvanlarda doku ve organlar arasında birikerek mekanik desteklik verir. Ayrıca organların birbirine sürtünerek hasar görmesini önler.
Beslenme yoluyla aldığımız karbonhidrat ve proteinlerin fazlasını yağ olarak depolarız.
Yağlar suda çözünmez. Eter, benzen, kloroform gibi organik çözücülerde çözünür.
Şimdi lipitlerin çeşitlerini ve yapılarını inceleyelim.
Nötral Yağlar (Trigliseritler)
Nötral yağlar bulundurdukları yağ asidinin doymuş ve doymamış olmasına göre 2’ye ayrılır.
a) Doymuş Yağlar
Yapısında doymuş yağ asidi bulunur. (Görsel 1.62)
Doymuş yağ asitlerinin karbon (C) atomları arasındaki bağların hepsi tektir. Bu yağ asitlerinin eksik hidrojen (H) atomları yoktur. Oda sıcaklığında katı olan hayvansal yağların yapısına katılır. Bu nedenle bu yağlara doymuş yağlar denir. Tereyağı, kuyruk yağı bu yağlara örnektir.
b) Doymamış Yağlar
Yapısında doymamış yağ asidi bulundurur. (Görsel 1.63)
Doymamış yağ asitlerinin karbon (C) atomları arasındaki bağların bazıları çift bağdır. Hidrojen (H) atomları eksiktir. Oda sıcaklığında sıvı olan bitkisel yağların yapısına katılır. Bu nedenle bu yağlara doymamış yağ denir. Ayçiçeği yağı, mısır yağı, zeytinyağı örnektir.
| BİLİYOR MUSUNUZ? |
| Hücrelerimizde üretemediğimiz ve dışarıdan hazır aldığımız yağ asitlerine temel (esansiyel) yağ asitleri denir. Örnek: Omega-3. |
Çift bağlar, doymamış yağ asitlerine esneklik kazandırır. Dolayısıyla bu yağ asitlerini yapısında bulunduran yağlar da akışkan özelliğe sahip olur.
Doymamış yağların hidrojenle doyurulması sonucu, katı olan margarinler oluşur.
Doymamış yağların hidrojenle doyurulması sonucu, doymamış sağlıksızdır. Omega-3 yağ asitlerini içeren lipitler sağlıklı olup kalp krizi riskini azaltır. Omega-3 bakımından zengin gıdalar balık, tavuk, yumurta, fıstık ve fasulyedir.
Nötral yağlar (Trigliseritler) 3 yağ asidinin 1 gliserol molekülü ile birleşmesi sonucu oluşur. (Görsel 1.64) Aralarında kurulan bağ, ester bağıdır. Bir molekül nötral yağ yapısında 3 tane ester bağı bulunur. Trigliseritlerin yapısına katılan yağ asitleri (4-24) C’lu uzun zincirlerdir. Gliserol ise 3 C’lu bir alkoldür.
Trigliseritlerin nötral yağ adını almasının nedeni ise yapısında sadece temel atomlar olan C, H, O atomlarını bulundurmasıdır. Trigliserit adı verilen bu yağ çeşidi, vücutta depo edilen ve solunum reaksiyonlarında enerji verici olarak kullanılan yağlardır.
Nötral yağ yapısında bulunan yağ asitlerinin üçü aynı da olabilir farklı da olabilir. (Görsel 1.65) Bu nedenle bir nötral yağ yapısında en az iki, en fazla dört çeşit monomer bulunabilir.
Fosfolipitler
Hücre zarının ve organel zarlarının yapısal molekülüdür. Bir tane gliserol molekülüne iki tane yağ asidi bağlıdır. Üçüncü yağ asidinin yerine fosforlu bir grup katılmıştır. (Görsel 1.66) Yani yapısında C, H, O atomlarına ek olarak fosfor (P) atomu bulundurur.
Fosfolipit molekülünün fosfatlı ve gliserollü, su seven ve su ile etkileşime giren bölümüne hidrofilik, yağ asitlerinden oluşan su ile etkileşime girmeyen bölümüne ise hidrofobik denir.
Fosfolipit, bu grupları sayesinde hücre zarında düzenli bir dizilim oluşturur. (Görsel 1.67) Hidrofilik kısımlar sulu ortama, hidrofobik kısımlar ise suyun olmadığı ortama dönüktür.
Steroitler
Nötral yağ ve fosfolipitlerden farklı olarak halkasal yapıya sahiptir.
Monomer yapılı yağdır. Bu yağ çeşidi bazı vitamin ve bazı hormonların yapısına katıldığından düzenleyici görev üstlenir.
D vitamini ve östrojen, testosteron gibi eşeysel hormonların yapısına katılır.
Kolesterol bir steroit lipit çeşididir. Hayvansal hücrelerde hücre zarının akışkanlığını sağlar. Zara dayanıklılık verir.
Kanda kolesterol normalin üzerine çıkarsa damar içinde birikmeler yaparak damar tıkanıklığına sebep olur.
Steroitler sinir hücrelerini sararak impuls iletimini hızlandıran miyelin kılıfın yapısına katılır.
| BİLİYOR MUSUNUZ? |
| Böbrek üstü bezinin korteksinden salgılanan aldosteron ve kortizol hormonları steroit yapılı hormonlardır. |
| BİLİYOR MUSUNUZ? |
| Kötü kolesterol ya da düşük yoğunluklu lipit (LDL) kalp krizi ve felç riskini artırırken iyi kolesterol ya da yüksek yoğunluklu lipit (HDL) bu riskleri azaltmaktadır. |