Sağlıklı bir yaşam için karbonhidrat, protein, yağ gibi organik ve inorganik bileşiklere ek olarak vitaminlere de ihtiyaç vardır. Sindirime uğramaz. Hücre zarından geçebilir. Enerji verici olarak kullanılmaz.
Enzimlerin yapısına koenzim olarak katıldıklarından düzenleyici moleküllerdir. Eksikliklerinde enzimlerin çalışması aksadığından metabolik bozukluklara sebep olur.
Her enzim kendine özgü bir vitamin ile aktifleşebildiğinden bir vitaminin eksikliğinde oluşan bir hastalık, başka bir vitamin ile tedavi edilemez.
İnsanlar vitaminleri dışarıdan hazır olarak alır. Fakat üreticiler tüm vitamin çeşitlerini üretebilmektedir. Günümüzde birçok vitamin sentetik olarak üretilmektedir. Besinler ile yeteri kadar alınamayan vitaminler sentetik olarak üretilen vitaminlerden doktor kontrolünde karşılanabilir. Vitaminler iki gruba ayrılır.
| Suda Çözünen Vitaminler B ve C vitaminleri depolanamaz. |
Yağda Çözünen Vitaminler A, D, E ve K vitaminleri depolanır. |
Suda çözünen vitaminler depolanamadığından bu vitaminlerin fazlası idrar ile atılır. Eksikliğine bağlı hastalık kısa sürede ortaya çıkar. Çünkü vücutta bu eksikliği giderecek bir birikim yoktur. Yağda çözünen vitaminler ise karaciğer ve yağ dokuda depoladığından eksiklikleri çabuk hissedilmez. Fazlası ise zehir etkisi yaratabilir.
Vitamin yapısını yüksek sıcaklık, ışık, metaller, oksijen, asit ve bazlar gibi etkenler bozabilir. Bu nedenle yiyeceklerin vitamin değerinin kaybedilmemesi için şunlara dikkat edilmelidir:
- Sebze ve meyveler taze olarak tüketilmelidir.
- Salata malzemesi olan marul gibi sebzelerin bıçak ile kesilmemesi gerekir.
- Vitaminler koyu renkli şişelerde saklanmalıdır. Böylece ışık ile etkileşimleri engellenir.
Çeşitli vitaminlerin vücuttaki işlevleri ve eksikliklerinde ortaya çıkabilecek metabolik aksaklıkları inceleyelim.
A vitamini: Suda çözünmez. Tıpkı yağlar gibi eter, benzen ve kloroform gibi organik çözücülerde çözünür. Beta karotenden üretilir.
Balıkta, karaciğerde, tereyağında, sebzelerde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.83)
Vücudumuzda, besinlerle alınan A vitamini öncüsü karoten (Provitamin A) ince bağırsaktan emilir ve karaciğerde A vitaminine dönüştürülür.
Bu vitamin gözün yapısındaki rodopsin adı verilen ve ışığı algılayan proteinlere bağlanarak karanlıkta görmeyi sağlar. Eksikliğinde gece körlüğü adı verilen rahatsızlık oluşur.
Ayrıca kemik ve diş yapısında zayıflama, vücut direncinde azalma gibi rahatsızlıklar da oluşur. Deri ve saç sağlığı için gerekli olan bir vitamindir.
D vitamini: Yağda çözünür, karaciğer ve yağ dokuda depolanır. Derimizin altında öncül maddesi provitamin D bulunur. Bu madde UV ışınlar ile D vitaminine dönüşür.
Balık yağında çok bulunur. Ayrıca karaciğer, süt ve tereyağında bol miktarda vardır. (Görsel 1.84) D vitamini kalsiyum ve fosfor minerallerinin geri emilimini artırır. Kemik ve diş yapısını güçlendirir. Kalp ritmini düzenler. Hormonal düzenlemede görevlidir. Kanser hücrelerinin oluşumunu engeller.
D vitamini eksikliğinde çocuklarda raşitizm (kemik eğriliği) ve yetişkinlerde osteomalazi (kemik yumuşaması) görülür.
E vitamini: Antioksidan özelliğe sahiptir. Kontrolsüz hücre bölünmesini önler. Yaşlılarda bağışıklık sistemini güçlendirir. Deri ve saç sağlığı için önemlidir. Kemik, diş ve diş eti gelişiminde görevlidir.
Bitkisel yağlar, yeşil sebzeler, baklagiller (Görsel 1.85) E vitamini bakımından zengindir. Eksikliğinde kısırlık, cilt bozuklukları, kaslarda yorgunluk gibi rahatsızlıklar ortaya çıkar.
K vitamini: Bağırsaklarımızda yaşayan bakteriler tarafından üretilir.
Karnabahar, marul, lahana, brokoli, ıspanak gibi yeşil yapraklı sebzelerde, sığır karaciğerinde bol miktarda bulunur. (Görsel 1.86) Kanın pıhtılaşmasını sağlayan proteinlerin üretimi için gereklidir. Eksikliğinde görülen en belirgin rahatsızlık kanın pıhtılaşmasındaki gecikmedir.
B grubu vitaminler
Vücutta depolanamadığı için günlük alınmalıdır. B grubu vitaminler enzimlerin yapısına koenzim olarak katılıp enzimin aktifliğini sağlar. Kan hücrelerinin üretiminde, sinir sisteminde önemli görevleri vardır.
Tahıllar, fındık, ceviz, karaciğer, böbrek gibi besinler B vitamini bakımından zengindir. (Görsel 1.87) İnsanda kalın bağırsakta yaşayan bakteriler tarafından üretimi yapılır.
Eksikliğinde yorgunluk, iştah kaybı, kansızlık (anemi), unutkanlık, beriberi, pellegra gibi hastalıklar oluşur.
C vitamini: Günlük olarak alınması gerekir. Çünkü depolanamaz. Bu vitamin demirin geri emilimini artırır. Güneş ışınlarına karşı gözlerimizi koruyarak katarakt oluşumunu engeller. Bağışıklık sistemini güçlendirir. Damar içi hücrelerin yapısını koruyarak kalp krizi riskini azaltır. Kanser ile savaşta en etkili vitaminlerden biridir.
Yeşil yapraklı sebzeler, kivi, mandalina, portakal, yeşil biber, C vitamini bakımından çok zengindir. (Görsel 1.88) Eksikliğinde diş eti kanaması yani skorbüt hastalığı oluşur. İştahsızlık, büyüme ve gelişmede gerileme, bağışıklık sisteminde zayıflama, eklemlerde ödem gibi birçok rahatsızlık oluşur.
