Doktrin, bir bütünlük ve tutarlılık içerisinde geliştirilmiş olan düşüncelerdir.
Ekonomik olaylar ve ekonomik faaliyetler, iktisatçılar tarafından geliştirilen doktrinler yardımıyla daha iyi anlaşılır ve açıklanabilir.
İktisadi doktrinlere dayanan ekonominin temel sorunlarını çözmeye yönelik uygulamalar ve organizasyonlar bütünlüğüne ekonomik sistemler adı verilir. Bu ekonomik sistemler; hangi mallar, nasıl ve kimler için üretilecek şeklindeki temel ekonomik sorulara farklı yollarla cevap bulmaya çalışır.
Geçmişten günümüze uygulanmış ve uygulanmakta olan başlıca ekonomik sistemler şunlardır:
-
Kapitalist Sistem
Kapitalist sistem, uzun bir tarihsel süreçten geçerek ortaya çıkmıştır. Yeni kıtaların bulunuşu ve buralardan değerli madenlerin akışı sonucunda gelişen parasal ekonomi, para bolluğunun meydana getirdiği yüksek fiyatlar ve bu fiyatların uyardığı ticaret, kapitalist sistemin başlangıcı olan ticari kapitalizmi ortaya çıkarmıştır.
Kapitalizm, özel teşebbüse ve piyasa serbestliğine dayanan üretim sistemi olarak tanımlandığı gibi özel mülkiyete üretimin maksimum kar sağlayabilmesine ve iktisadi hürriyete dayanan bir piyasa ekonomisi olarak da tanımlanır. Günümüzde dünyada çoğu ülkede “kapitalizm” uygulanmaktadır. Bu ülkelere örnek olarak ABD, Almanya, İngiltere’yi sayabiliriz.
Kapitalist sistemde toplumun refahının sağlanmasında fertler ön plandadır. Fertlerin menfaatleri sağlanırsa toplumun da refaha ereceği varsayılmaktadır. Dolayısıyla fertlerin çıkarları daima ön plandadır.
Kapitalizm, klasik iktisatçılarla başlamıştır. Kapitalizme en önemli katkıyı, klasik iktisatçılardan Adam SMITH (Edım Simit) yapmıştır. Smith’e göre, toplumun ekonomik sorunlarını çözmenin en iyi yolu, devlet müdahalesi olmadan toplumun kendi hâline bırakılmasıdır.
-
Sosyalist Sistem
Sosyalizm, üretim araçlarının kamulaştırıldığı ve ekonomik faaliyetlerin merkezi planlama teşkilatı tarafından düzenlendiği ekonomik bir sistemdir.
Sosyalist düşünce sisteminin temel inançları ve ilkeleri kapitalizme zıt bir hayat felsefesini yansıtır. Sosyalist bir yapıda temel amaç toplumun refahını sağlamaktır ki bu bakımdan kapitalizmden bir farkı yoktur. Ancak toplumun refahının sağlanmasında kapitalist sistemde fertler ön planda iken sosyalist sistemde toplum ön plandadır. Sosyalist sistem, toplumun menfaatleri sağlandığında fertlerin de refaha ereceği varsayımından hareket eder.
Sosyalist düşünceye göre insanların mutlu olması ve toplumun tümüyle hızlı bir gelişme imkânına kavuşması kapitalist düşünce içinde mümkün değildir. Sosyalistlere göre kapitalist düzende sadece bir kesim, yani sermayeye sahip olan azınlık, emeği istismar ederek refaha ulaşabilir. İşçiler ise düşük ücretle ve ağır şartlar altında çalışmaya ya da işsizliğe mahkum edilmişlerdir. Yine sosyalist düşünceyi savunanlara göre kapitalist sistem içinde kaynakların tam ve etkin çalışması, sosyal adalete uygun gelir dağılımı ve hızlı bir ekonomik büyüme sağlanamaz.
Sosyalizm, 1917 Sovyet Devrimi sonrasında çeşitli ülkelerde uygulanmıştır. Ancak bu uygulamalara bakıldığında tek bir sosyalizmden bahsetmek mümkün değildir. Günümüzde sosyalizm Küba, Vietnam, Kuzey Kore’de uygulanmaktadır.
-
Karma Sistem
Karma ekonomi, ekonomik faaliyetlerde hem devletin, hem de özel teşebbüsün birlikte yer aldığı ekonomik sistemi ifade etmektedir. Ulusal savunma gibi hizmetler sadece devlet tarafından sunulabildiğinden, gelişmiş ekonomilerin bir çoğunda devlet ekonomik faaliyetlerin bir kısmına iştirak etmektedir. Bununla beraber, özel teşebbüsün ağırlıkta olduğu birçok ülkede kamu faaliyetleri de geniş bir alana sahiptir.
Bazı karma ekonomilerde, birçok endüstride büyük oranda kamu payı bulunmaktadır. Ulaşım ve belediye hizmetleri buna örnektir. Bazı ülkelerde ise, devletin gözetimi altında özel sektör monopollerine izin verilmektedir. Böyle bir durumda devletin katkısı sembolik düzeyde kalmaktadır. Diğer bir kamu faaliyeti de özel sektörle iş birliği içinde, devlet planlama teşkilatının yol göstericiliği altında yatırım ve üretim amaçlarını belirlemesidir. Böyle bir çerçeve içinde, ekonomik faaliyetler özel teşebbüs tarafından gerçekleştirilirken, devlet de ekonomide belirlenen önceliklere göre kontrol görevini yerine getirmektedir. Daha açık bir ifadeyle, karma ekonomik sistem içinde devlet, kamu sektörü için emredici ve özel sektör için yol gösterici bir rol oyna-maktadır.
Sosyalist prensiplerin yürürlükte olduğu sistemler hariç, genel olarak her ülkede “karma ekonomi” sistemi geçerli durumdadır. Bununla beraber ekonominin “karma” olan derecesi ülkeler arasında önemli farklılık göstermektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkeler altyapı yatırımlarının yetersizliği, özel teşebbüsün eksik kapasiteyle çalışmayı tercih etmesi ve kalkınma programlarında kilit rol oynayabilecek projelerin özel sektörce benimsenmemesi gibi nedenlerle kamu teşebbüslerini daha büyük oranda devreye sokma ihtiyacı duymaktadır.