Yerkürenin Güneş Etrafındaki Hareketi | Eksen Eğriliği ve Mevsimlerin Oluşumu

Dünya kendi ekseni etrafında dönerken aynı zamanda Güneş’in de etrafında döner. Güneş sistemindeki diğer gezegenler gibi Dünya da Güneş’in etrafında belirli bir rota çizer.

Dünya’nın çizdiği bu rotaya yörünge adı verilir. Bu yörüngenin oluşturduğu düzlem ise yörünge düzlemi veya ekliptik düzlemdir. Dünya, elips şeklinde olan yörüngesindeki dönüşünü 365 gün 6 saatte tamamlar. Bu süreye bir yıl denir.

Dünya’nın yörüngesinin elips olması nedeniyle Güneş’e olan uzaklığı yıl içerisinde sürekli değişir. Bu durum Dünya’nın Güneş etrafındaki dönüş hızını da etkiler. Dünya, elips şeklindeki yörüngesinde dönerken Güneş’e yaklaştığında dönüş hızı artar, Güneş’ten uzaklaştığında ise azalır.

Bu nedenle Dünya’nın yörünge hızı, Güneş’e en yakın olduğu 3 Ocak’ta (günberi-perihel) en hızlı, Güneş’e en uzak olduğu 4 Temmuz’da (günöte-afel) ise en yavaştır (Şekil 1.6).

Eksen Eğikliği

Dünya, yıllık hareketini yaparken kutuplardan geçen ekseni ve yörünge düzlemi arasında 66^o 33’lık bir açı ile döner. Bu nedenle Ekvator düzlemi ile yörünge düzlemi arasında 23^o 27’lık bir açı oluşur. Bu açı eksen eğikliği olarak adlandırılır (Şekil 1.7).

Eksen eğikliği (Şekil:1.8) ve Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketine bağlı olarak şu sonuçlar ortaya çıkar:

• Güneş ışınlarının bir noktaya düşme açısı yıl içinde değişir. Bu duruma bağlı olarak gölge boyu ve sıcaklık değerleri de yıl içinde değişir.
• Güneş ışınları yıl içinde sadece dönenceler arasında kalan noktalara dik açı ile düşer.
• Güneş’in doğuş ve batış saatleri ile gece-gündüz süreleri yıl içinde değişir.
• Aydınlanma çizgisi, kutup daireleri ve kutup noktaları arasında yer değiştirir.
• Mevsimler arasında basınç farkları ve buna bağlı olarak muson rüzgârları oluşur.
• Aynı anda farklı yarım kürelerde farklı mevsimler yaşanır.
• Matematik iklim kuşakları oluşur.

BİLGİ KUTUSU

Bazı paralellerin Dünya’nın şekli ve eksen eğikliğine bağlı olarak özel adları vardır.

Astronomik Mevsimlerin Oluşumu

Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketi ve eksen eğikliğinin günlük hayatı doğrudan etkileyen en önemli sonucu astronomik mevsimlerin oluşmasıdır.

Eksen eğikliği ve Dünya’nın Güneş etrafındaki hareketine bağlı olarak Güneş ışınlarının yeryüzündeki bir noktaya düşme açısı yıl içerisinde sürekli değişir. Açının değişmesi sıcaklık değerlerinin de değişmesine neden olur. Yıl içerisinde oluşan bu farklı sıcaklık dönemleri astronomik mevsimleri oluşturur (Şekil 1.9).

BİLGİ KUTUSU

Normal koşullarda her mevsimin egemen özelliklerini karakterize eden hava olayları, astronomik mevsimlerle uyumlu değildir. Bu nedenle klimatologlar ve meteorologlar sıcaklık koşullarına bağlı olarak yılı kendi içerisinde üçer aylık dönemlere ayırmayı tercih ederler. Bu sebeple kış, Kuzey yarım kürede yılın en soğuk üç ayı, aralık, ocak ve şubat olarak; yaz ise haziran, temmuz ve ağustos olarak tanımlanır. İlkbahar ve sonbahar ise, kış ve yaz mevsimleri arasındaki geçiş dönemlerine karşılık gelir. Bu üç aylık dönemler sıcaklığı ve ilgili mevsimleri tanımlayan hava olaylarını daha iyi yansıtır. Öte yandan, klimatolojik mevsim tanımları ile hava olaylarının zamanlaması da her zaman örtüşmez. Örneğin, kasım ortasında Ankara’da kış mevsiminin “resmî” başlangıcından haftalar önce etkili kar yağışları gerçekleşebilir ya da Çanakkale’de yaz benzeri sıcak, sakin ve açık hava koşulları kasım ayı başına kadar etkili olabilir. Genel Klimatoloji-Atmosfer, Hava ve İklimin Temelleri, Prof. Dr. Murat TÜRKEŞ

Dünya, Güneş etrafında dönerken astronomik mevsimlerin periyotlarını belirleyen dört önemli gün ortaya çıkar. Bu, dört önemli gün ve özellikleri şunlardır (Şekil 1.10):

21 Mart

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator üzerindeki noktalara dik açı ile düşer. Bu nedenle yerel saat ile öğle vakti tam 12.00’de gölge oluşmaz.
• Dünya üzerinde her yerde gece-gündüz eşitliği yaşanır. Bu duruma ekinoks adı verilir.
• Kuzey yarım kürede ilkbahar, Güney yarım kürede ise sonbahar mevsimlerinin başlangıç tarihidir.
• Ekvator’un kuzeyinde gölge yönleri kuzeye, güneyinde ise güneye doğru yönelir.
• Aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer.
• Aynı meridyen yayı üzerindeki tüm noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda doğar ve aynı anda batar.
• Kuzey Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek gündüzün, Güney Kutup Noktası’nda ise  6 ay sürecek olan gecenin başlangıç tarihidir.

21 Haziran

• Güneş ışınlarının 23^o 27’ kuzey paraleline yani Yengeç Dönencesi’ne öğle vakti dik açı ile düştüğü bu tarihe KYK için yaz solstisi (gün dönümü) denir.
• Bu tarihte yerel saat ile öğle vakti tam 12.00’de Yengeç Dönencesi üzerindeki noktalarda gölge oluşmaz.
• Kuzey yarım kürede en uzun gündüz, Güney yarım kürede ise en uzun gece yaşanır. Bu tarihten sonra Kuzey yarım kürede gece, Güney yarım kürede ise gündüz süresi uzamaya başlar.
• Kuzey yarım kürede yaz, Güney yarım kürede ise kış mevsiminin başlangıç tarihidir.
• Aydınlanma çemberi kutup dairelerinden geçer.
• Kuzey Kutup Dairesi’nde 24 saat gündüz, Güney Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gece yaşanır.

23 Eylül

• Güneş ışınları öğle vakti Ekvator üzerindeki noktalara dik açı ile düşer. Bu nedenle yerel saat ile öğle vakti tam 12.00’de gölge oluşmaz.
• Dünya üzerinde her yerde gece gündüz eşitliği yaşanır. Bu duruma ekinoks adı verilir.
• Kuzey yarım kürede sonbahar, Güney yarım kürede ise ilkbahar mevsimlerinin başlangıç tarihidir.
• Ekvator’un kuzeyinde gölge yönleri kuzeye, güneyinde ise güneye doğru yönelir.
• Aydınlanma çemberi kutup noktalarından geçer.
• Aynı meridyen yayı üzerindeki tüm noktalarda Güneş aynı anda doğar ve aynı anda batar.
• Güney Kutup Noktası’nda 6 ay sürecek gündüzün, Kuzey Kutup Noktası’nda ise 6 ay sürecek olan gecenin başlangıç tarihidir.

21 Aralık

• Güneş ışınlarının 23o 27’ güney paraleline yani Oğlak Dönencesi’ne öğle vakti dik açı ile düştüğü bu tarihe GYK için yaz solstisi (gün dönümü) denir.
• Bu tarihte yerel saat ile öğle vakti tam 12.00’de Oğlak Dönencesi üzerindeki noktalarda gölge oluşmaz.
• Kuzey yarım kürede en uzun gece, Güney yarım kürede ise en uzun gündüz yaşanır. Bu tarihten sonra Kuzey yarım kürede gündüz, Güney yarım kürede ise gece süresi uzamaya başlar.
• Kuzey yarım kürede kış, Güney yarım kürede ise yaz mevsiminin başlangıç tarihi
• Aydınlanma çemberi kutup dairelerinden geçer.
• Kuzey Kutup   Dairesi’nde 24 saat gece, Güney Kutup Dairesi’nde ise 24 saat gündüz yaşanır.

BİLGİ KUTUSU

Eksen eğikliğine bağlı olarak paralellere göre gündüz süresi değişir.