Sınıflandırmada herhangi bir âleme dâhil edilemeyen, cansızlar ile canlılar arasındaki geçiş formu olan bir yapıdır. Protein yapılı kılıfları ve bir çeşit nükleik asitleri (ya DNA ya da RNA) vardır.
Hücre zarı, sitoplazma, ribozom, enzim sistemleri bulunmaz. Hücresel büyüme görülmez. Metabolik enzim sistemleri olmadığından sadece hücre içinde canlılık özelliklerini gösterip üreyebilir. Yani zorunlu hücre içi parazitidir.
Antibiyotiklerden etkilenmez. Hücre dışında kristallenip kalır. Sayıları azalmaz. Çok sık mutasyona uğrar. Sadece elektron mikroskobu ile görülebilir. Virüsler, konaklarını protein kılıfları ile tanır. Protein kılıfları çok farklı virüs çeşitleri mevcuttur. (Görsel 3.61)
Konak olarak bakteri hücresinde çoğalan virüslere bakteriyofaj denir.
Bir Bakteriyofajın Yapısı
Baş kısmında protein kılıf bulunur. Bu kılıf içinde bakteriyofajın genetik materyali olan DNA molekülü vardır.
Boyun kısmı, baş ve kuyruk kısmını birbirine bağlar.
Kuyruk kısmında iplikcikler bulunur. Bunlar virüsün konağına tutunmasını sağlar. Kuyruk kısmında bulunan delici enzimler ile virüs, konak canlının hücre duvarını deler. (Görsel 3.62)
Virüslerle enfekte olan hücrelerimiz interferon adı verilen bağışıklık proteinini üretir. Bu protein virüslerin üremesini doğrudan durdurmaz, sağlıklı hücreleri uyarır. Bu hücreler virüslerin kendi içlerinde üremesini engelleyecek proteinler üretir. Böylece virüslerin hücre içinde üremesi engellenir.
Virüsler diğer canlılar gibi üreyemez. Bakteriyofajın üreme basamakları aşağıda gösterilmiştir.
Şekilde verilenlere göre sırası ile şu olaylar gerçekleşir. (Görsel 3.63)
- Bakteriyofaj bakteriye tutunur, kuyruk kısmındaki delici enzimler ile bakterinin hücre duvarını deler. Bakteriyofaj kılıfını dışarıda bırakıp DNA’sını bakteri içerisine gönderir.
- Faj DNA’sı, bakteri DNA’sını parçalayıp bakteri yönetimini eline geçirir.
- Faj, bakterinin nükleotitlerini, enzimlerini, amino asitlerini, ribozomunu kullanarak kendi DNA ve protein kılıflarını üretir. Bu üretim sırasında bakteriyofajın DNA şifresi kullanılır.
- Ürettiği kılıfların içine DNA’ları yerleştirip kuyruk kısımlarına delici enzimleri ekleyerek yeni fajları üretmiş
- Sayısı artan fajlar bakteriyi patlatır yani liziz eder ve bakteriyofajlar etrafa yayılır.
En çok rastladığımız virüs çeşitleri ve özellikleri aşağıda özetlenmiştir.
Grip Virüsü
İnsan sağlığını en fazla tehdit eden virüstür. (Görsel 3.64) Genomu RNA’dır. Üst solunum yollarında enfeksiyona sebep olur. Bu hastalık viral olduğu için antibiyotik ile tedavi edilmez.
Dinlenme, mineral ve vitamin bakımından zengin beslenme, hastalığın atlatılmasındaki ana yöntemdir. 1918’de grip salgını sonucunda dünyada 20-50 milyon arası insan ölmüştür.
Uçuk (Herpes) Virüsü
Genetik materyali DNA’dır. Suçiçeği ve uçuk hastalığına sebep olur.
Ağız kenarlarında, genital bölgelerde uçuk oluşumuna sebep olur. Uçuk çıkacak olan bölgede kaşıntı, yanma olayları görülür. (Görsel 3.65)
Bu bölgelere uçuk kremi sürülerek tedavi edilebilir. Bulaşıcıdır. Kişinin eşyalarını kullanmak, kişi ile temasta bulunmak yayılmaya sebep olur.
Kuduz Virüsü
Genellikle hayvanlar arasında yaygın olarak görülür. (Görsel 3.66) Hedefi konak canlının sinir hücreleridir. Kuduz hayvanların insanı ısırması sonucu tükürük salgısındaki virüslerin bulaşması ile oluşur. Virüsler beyne ulaşır. Burada çoğalır ve diğer organlara yerleşir.
Sudan korkma, hastalığın karakteristik belirtisidir. Hasta susar ve su içmeye kalktığında boğaz kasları kasılır ve bu durum kusma ile sonuçlanır. Aşı ile hastalık önlenebilir.
Hepatit B Virüsü
Bir karaciğer hastalığına sebep olur. Bu virüs (Görsel 3.67) karaciğere yerleşerek siroza veya karaciğer kanserine sebep olabilir. Kan ve vücut sıvıları ile bulaşabilir. Bu nedenle toplu yaşam alanlarında hijyen kurallarına dikkat edilmelidir.
Bu virüs kişide bulantı, kusma, ateş, yorgunluk, iştah kaybı gibi sorunlara yol açar.
HIV Virüsü ve AIDS Hastalığı
AIDS (Edinilmiş Bağışıklık Yetmezliği Sendromu), HIV virüsünün neden olduğu bir hastalıktır. Virüsün (Görsel 3.68) hedefi bağışıklık sistemi hücreleridir. Yani bağışıklık sistemini çökertir.
Cinsel ilişki, steril olmayan enjektör ile kan nakli gibi olaylarla virüs AIDS olan bir kişiden sağlıklı bireye bulaşabilir.
Terleme, yaraların geç iyileşmesi, beyin zarının iltihaplanması, deride dökülme, yüksek ateş, aşırı kilo kaybı, hâlsizlik hastalığın belirtileridir.
Virüslerin Neden Olduğu Hastalıklardan Korunma Yolları
- Tuvalet kullanımından sonra ellerin hijyenine dikkat edilmelidir.
- Toplum içinde öksürme ve hapşırma durumlarında ağız kapatılmalıdır.
- İçme suyuna dikkat edilmelidir.
- Pişirmeden yenilen yiyeceklerin temizliğine dikkat edilmelidir.
- Kan nakillerinde kullanılan enjektörlerin temizliğine dikkat edilmelidir.
- Et ve türevi olan yiyecekler iyi pişirilmelidir.
- Aşı olunmalıdır.
Virüsler ve Genetik Mühendisliği
Günümüzde istenilen genlerin DNA’dan izole edilebilmesi, bu genlerin sayısının çoğaltılması (gen klonlanması) genetik mühendisliği sayesinde mümkün hâle gelmiştir. (Görsel 3.69)
İstenilen genlerin çoğaltılmasında bakteriler kullanılır. Bu genlerin bakteriye aktarımında taşıyıcı (vektör) olarak virüsler kullanılabilir.
Örneğin, insanlarda insülin hormonunun eksikliği şeker hastalığına sebep olur, bu gen izole edilerek bir virüs aracılığıyla bakteriye aktarılır. Bakteriler de bu genden insülin hormonu üretir. Bu hormon, şeker hastalarının kullanımına sunulur.
