Tasavvuf, gönlünü Allah sevgisine bağlama demektir. Mustasavvıf ise, tasavvufla uğraşan kişidir. Daha geniş tanımıyla mutasavvıf; kirden temizlenen düşünce ile dolan, Allah’a yönelen, yanında altın ve çamur eşit olan kimsedir.
Türk tarihinde birçok devlet adamı ve hükümdar tasavvuf ve tarikat şeyhlerine bağlanarak tasavvuf hareketini desteklemişlerdir.
Hoca Ahmet Yesevî
İlk Türk mutasavvıfı Ahmet Yesevi’dir. Türkistan’ın Sayram şehrinde doğan Ahmet Yesevi, Türk illerinde daha çok destani şahsiyetiyle yaşamış ve yücelmiştir. Onun hayatı hakkında bilgilerimiz azdır. Hakkındaki menkıbeler (hikâyeler) ise ciltler dolduracak kadar çoktur.
Ahmet Yesevi’nin hayatı iki şekilde anlatılmaktadır. Bunlardan biri menkıbelere dayanılarak anlatılan hayatı, diğeri ise tarihî hayatıdır. Menkıbelere dayanan hayatında olağan üstülükler vardır. Bunlara göre 7 yaşındayken büyük kerametler göstermiştir. Hızır Aleyhis-selam ile buluşmuş, Hz. Peygamber’in manevi işareti ile Arslan Baba tarafından yetiştirilmiştir. Ahmet Yesevî, tarihî hayatında ise 7 yaşındayken babasını kaybetmiştir. Yesi şehrine gelerek ilk tasavvuf terbiyesini Arslan Baha’dan almıştır.
Daha sonra Buhara’ya giderek iyi bir medrese öğrenimi görmüştür. Çağının en büyük sofisi Şeyh Yusuf Hemedanî’nin müridi olmuştur. Şeyhinin ölümü üzerine de postuna oturmuştur. Tekrar Yesi’ye dönerek Yesevî Tarikatını kurmuş, etrafında binlerce mürid toplamıştır, müridlerinin çoğu Türkmen olan Ahmet Yesevî, onlara tarikatını anlatmak için Türkçe, ahlaki ve tasavvufi şiirler yazmıştır.
Örnek bir hayat yaşamıştır. İbadetten kalan zamanlarını tahtadan kaşık yontarak, kepçe yaparak geçirmiştir. Elde ettiği gelirle ihtiyaçlarını karşılamış, gelen hediyeleri ise muhtaç olanlara dağıtmıştır.
Ahmet Yesevi 63 yaşına gelince kendisine yer altında bir hücre kazdırmış, kalan ömrünü günsüz güneşsiz orada tüketmiştir. (Hz. Muhammed 63 yaşında vefat ettiğinden Ahmet Yesevî’de ona olan derin bağlılığı sebebiyle dünyayı O’ndan daha fazla görmek istememiştir). 1194 yılında 73 yaşında vefat eden Hoca Ahmet Yesevi’nin türbesi ölümünden yaklaşık iki yüz yıl sonra Timur tarafından yaptırılmıştır. Günümüzde Kazakistan’ın Türkistan şehrinde bulunan türbe 1993 yılında Türkiye’nin girişimiyle onarılmış ve 2002 yılında da Unesco tarafından dünya mirası tarih eserler listesine dâhil edilmiştir.
Ahmet Yesevi kurmuş olduğu tarikatla Orta Asya Türkleri arasında İslam imanının yerleşip, genişlemesini sağlayan bir din ve tasavvuf büyüğüdür. Ahmet Yesevî’nin tarikatı, Seyhun kıyılarından Harzem’e, Asya sahralarına, Moğol istilâsı ile de Horasan, Iran ve Azerbaycan’a yayılmıştır. Yesevî’nin Alp-Erenleri, Horasan Erenleri olarak Anadolu’ya girmiştir.
Ahmet Yesevi’nin yazdığı eserin adı“Divan-ı Hikmet”tir.“Divan-ı Hikmet”; daha çok dinî ve ahlaki öğütler, hikâyeler ve tarikat usullerine ait öğretici şiirlerin yer aldığı sade bir ahlak kitabı niteliğindedir.