Türkiye, dünyanın ilk yerleşim alanlarından biridir. İnsanların avcılık ve toplayıcılık ile geçindikleri dönemlerden itibaren doğal barınaklar yerleşim alanı olmuştur. Anadolu’da sayıları 40 bini bulan mağaraların bir kısmı yerleşme alanı olarak kullanılmıştır.
Bu mağaralardan özellikle güney kıyılarımızdaki Antalya Körfezi’nin batısında kalan Karain (Görsel 2.33), Beldibi, Belbaşı, Öküzini, Çarkini mağaraları, Antalya yakınlarında Kadıini ve Hatay’ın Samandağ ilçesindeki mağaralar ilk yerleşmelerin görüldüğü barınaklardır.
Karain Mağarası’nda yapılan çalışmalarda 450-500 bin yıl öncesine ait kalıntılara ulaşılmış olup araştırmalar devam etmektedir.
Yapılan araştırmalara göre Şanlıurfa yakınlarındaki Göbeklitepe ülkemizde bilinen en eski yerleşmelerden olup yaklaşık 12.000 yıl öncesine tarihlendirilmektedir. Kültür bitkilerinin yetiştirilmediği ve kap kacak üretimine başlanmadığı dönemde Göbeklitepe mabet olarak kurulup gelişmiştir. Göbeklitepe Şanlıurfa’nın 15 km kadar güneybatısında Örencik Mahallesi yakınlarındadır (Görsel 2.34).
Göbeklitepe’de dört dairesel yapı ortaya çıkarılmış, toplamda 16 dairesel yapı olduğu tespit edilmiştir. Ortaya çıkarılan yuvarlak ya da oval yapıların çapı 10-30 metre arasında değişmektedir. Boyları 3 ila 6 metre arasında 200 kadar büyük sütundan 50 kadarı çıkarılmıştır. Ağırlıkları 40 ile 60 ton arasında bulunan sütunların üzerinde aslan, boğa, yılan gibi tasvirlere rastlanmıştır. Henüz insanların yerleşik hayata geçmediği bu dönemde organize olmaları ve böyle bir yapı inşa etmeleri, kültürel açıdan belli seviyeye ulaştıklarını göstermektedir.
Göbeklitepe’den sonra Anadolu’da ilk köy tipi yerleşmeler günümüzden 7.000-10.000 yıl öncesine rastlar. Neolitik dönemde yerleşmeler Göller Yöresi, Konya Ovası ve Tuz Gölü çevresindeki verimli toprakların yakınlarında yoğunlaşmıştır. Neolitik Dönem’in en önemli yerleşmelerinden biri de Çatalhöyük’tür.
Çatalhöyük, Konya’da Çumra ilçesinin 11 km kuzeyinde yer alır. Verimli topraklara sahip Çumra Ovası’nın Çarşamba Suyu kıyısında kurulmuştur. Buraya yerleşen insanlar tarımsal faaliyetlerin yanında avcılık yapmayı da sürdürmüşlerdir.
MÖ 6.200 ve 5.200 yıl öncesine tarihlenen Neolitik Çağı temsil eden en önemli yerleşmelerden biridir. Karasal iklimin hüküm sürdüğü alana yerleşilmesi bu dönemdeki insanların doğal ortamın etkilerinden kısmen korunabildiklerini göstermektedir (Görsel 2.35).
Çatalhöyük’te evler kare şeklindeki odalardan oluşur ve düz damlıdır. Burada evlerin arasında sokak bulunmaz, arı kovanı tarzındaki evlere merdiven ile damlardan girilir. Evlerin içinde ocak ve seki yer alır. Evler ve ibadethaneler aynı yapıda olup kare planlıdır. Duvar resimleri ile süslenmiş 40 kadar ibadethane bulunması, buranın büyük ve dinî bir merkez olduğunu düşündürmektedir.
Çatalhöyük’te yapılan çalışmalarda toprak kapların kullanıldığı anlaşılmaktadır. Hâlâ araştırmaların devam ettiği alanda 18 kültür katı tespit edilmiştir.
MÖ 5.000 yıllarından sonra tarımdaki gelişmeler ile birlikte Türkiye’nin güney, batı, kuzey kıyıları ile birlikte iç kesimlerinde de yerleşmelerin sayısı artmıştır.
Anadolu’da önemli yerleşmelerden birisi de Alacahöyük’tür. Çorum ilinin Alaca ilçesi yakınında bulunmaktadır. Anadolu’da Tunç Çağı’na ait en önemli yerleşmelerden biridir. Günümüzden 5.000 (MÖ 3.000) yıl öncesine uzanan tarihe sahip olmakla birlikte MÖ 1600 yıllarında Hititlerin başkenti olmuştur. Başkent olduktan sonra hızla gelişmiş ve MÖ 13. yüzyılda saray ve tapınakların yer aldığı 2 km çapında bir yerleşmeye dönüşmüştür (Görsel 2.36).
Kazılarda elde edilen eserler arasında seramikler, silahlar, kült objeler, yazılı belgeler vardır. Kil tabletler üzerine yazılan belgeler kral mührü taşımakta olup kronolojiye göre sıralanmıştır. Kral mezarlarında altın ve gümüşle kaplanmış tunçtan heykelcikler bulunmuştur. Alacahöyük’te bulunan kil tabletler burada devlet yapılanması hakkında geniş bilgi vermektedir. Devlet organları oluşmuş ve arşiv tutulmuştur. Madenlerin işlenmesi de bu dönemdeki diğer topluluklara göre gelişmiş bir medeniyet seviyesine ulaştıklarını göstermektedir.
Araştırmalara göre Türkiye’de yerleşme günümüzden yaklaşık 500.000 yıl öncesinden başlamış ve kesintisiz günümüze kadar devam etmiştir. Anadolu’da medeniyetler kurup tarihin sayfalarında yerini alan Hititler, Urartular, Frigyalılar, İyonlar, Romalılar en fazla bilinenleridir.