Yerleşmeler sahip oldukları çeşitli özellikler bakımından birbirinden farklılık gösterir. Bu açıdan düşünüldüğünde Türkiye’de her türlü yerleşme tipine çok sayıda örnek bulmak mümkündür.
Yerleşmelerin çeşitli özellikleri vardır ve bu özelliklerden biri de sahip oldukları fonksiyonlarıdır. Turizm, ticaret, maden ve ulaşım gibi fonksiyonel özellikler bakımından yerleşmeler farklı olabilir.
Bazı yerleşmeler birden çok fonksiyona sahip olabilir. Bu fonksiyonlara göre yerleşmeler sınıflandırılabilir. Bunlardan biri de yerleşmelerin sahip olduğu idarî fonksiyondur.
Türkiye’de İdarî Fonksiyonlarına Göre Yerleşmeler
Türkiye’deki yerleşim birimleri idarî fonksiyonlarına göre sınıflandırıldığında köy, ilçe ve il olarak ayırt edilebilir.
Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın 3. maddesinde “Türkiye Devleti, ülkesi ve milleti ile bölünmez bir bütündür.” ifadesi yer almaktadır. Üniter yapıda olan ülkemizin her köşesinde aynı kanunlar geçerlidir.
Bütün yetkiler merkezdeki anayasa hükümlerine göre oluşturulmuş kurumlarda toplanır. Güvenlik, eğitim, sağlık, hukuk gibi hizmetler merkezden yönetilmektedir. Ülkenin yönetiminde, hizmetlerin daha kolay ve hızlı gerçekleştirilmesi, ihtiyaçların tespit edilip gereğinin yapılması gibi gerekçelerle bazı yetkiler yerel yönetimlere devredilmiştir.
Ancak devredilen görevler denetlenmekte ve aksaklık olması durumunda kanunlar çerçevesinde gereği yapılmaktadır.
1) Köy Yönetsel Alanı
Köy ilçe merkezindeki kaymakama bağlı, seçimle iş başına gelen muhtar ve ihtiyar heyeti tarafından yönetilen en küçük idari birimdir. Burada köyün merkezi ile birlikte köyün tarım alanları, merası, baltalık ormanı gibi bütün sınırları ifade edilmektedir. Köyün sınırları içinde birden fazla sürekli yerleşme varsa muhtarın bulunduğu yerleşme merkez, diğer yerleşmeler köy merkezine bağlı mahalle kabul edilir. Köy sınırları içinde kalan geçici yerleşmeler köye bağlı birimlerdir.
3) Belde Yönetsel Alanı
Belde belediyeleri, il ya da ilçe merkezi olmayan ancak belediye örgütlü yerleşmelerdir. Beldeler nüfus fonksiyonları açısından köy, kasaba şehir özelliği gösterebilirler. Belediye kendi sınırları içinde ulaşım, altyapı gibi hizmetleri yerine getirirken pazar yerlerinde denetleme ve düzenleme işlerini yapar.
3) İlçe Yönetsel Alanı
İlçe, kaymakamlık teşkilatı ve ilgili resmî kuruluşların yer aldığı yerleşim merkezleridir. Kaymakamın sorumluluğundaki ilçeler, illere bağlı idari birimlerdir. İlçelerin sınırları kendisine bağlı köy, kasaba gibi yerleşmeler ve bunların arazilerini kapsayan mülki idari alandır. Örneğin Söğüt ilçesinin bütün köyleri idari açıdan ilçe merkezindeki kaymakama bağlıdır.
İlçelerin sınırları içinde köyler ile birlikte belediye yönetimi de görev yapar. İlçe merkezinde bulunan ilçe belediyesi kendi yetki ve sorumluluk çerçevesinde hizmet verir. Büyükşehir belediyesi olmayan ilçe belediyesinin hizmet alanı, etrafındaki köylerin sınırlarına kadardır.
4) Büyükşehir Olmayan İl Yönetsel Alanı
İl, sınırları içinde birden fazla ilçe bulunduran ve mülki idare açısından birinci kademedeki yönetsel bölgedir. Vali tarafından yönetilir ve kendisine bağlı ilçe, belde, kır yerleşmeleri ile bağlı olan bütün sınırlarını kapsar (Harita 2.1). Valiliğin bulunduğu yerleşme ilin yönetim merkezidir.
İl merkezlerinde belediye teşkilatı da görev yapmaktadır. İl merkezindeki belediyelerin hizmet alanı, il merkezini çevreleyen köy sınırlarına kadardır.
5) Büyükşehirler İl Yönetsel Alanı
Büyükşehirler de diğer iller gibi vali ler tarafından yönetilir. Nüfusu 750.000’in üzerindeki iller büyükşehir kabul edilmiştir. Daha sonraki dönemde nüfusu 750.000’i geçen illerde büyükşehir teşkilatının kurulması hükme bağlanmıştır. Ülkemizde 1 Ocak 2017 itibari ile 30 büyükşehir bulunmaktadır.
Büyükşehir yapılanmasıyla yönetim, planlama ve koordinasyon açısından belediye sınırının mülki sınıra genişletilerek en geniş ölçekte hizmet üretebilecek güçlü bir yapının ortaya çıkması hedeflenmiştir.
Büyükşehir alanında sunulan hizmetlerin tek merkezden yürütülmesi sayesinde hizmetlerde etkinlik, koordinasyon ve kalite yükselerek daha az kaynakla daha çok ve daha kaliteli hizmet sunulması öngörülmüştür.
Büyükşehirlerde merkeze bağlı ilçelerin yanında, merkez yerleşmeler de birden fazla ilçeye ayrılmıştır. Her ilçenin kaymakamı ayrıdır. Örneğin büyükşehir olmadan önce Balıkesir il merkezinde bir vali görevliydi. Bandırma, Edremit gibi toplam 18 ilçesinde kaymakamlık teşkilatı vardı. Balıkesir büyükşehir olunca il merkezi Karesi ve Altıeylül olmak üzere iki ilçeye ayrıldı ve ilçe sayısı artarak 20’ye ulaştı. Yeni kurulan iki ilçeye kaymakamlık ve belediye teşkilatı kuruldu (Harita 2.2).
Büyükşehir belediye teşkilatının yetki alanı ilin bütün sınırlarını kapsamaktadır. Büyükşehir teşkilatı kurulduğunda köyler mahalle statüsüne dönüştürülmüştür. Büyükşehir sınırları içindeki mahalle ve belde belediyeleri bir yönü ile ilçe belediyesine bir yönü ile büyükşehir belediyesine bağlanmıştır.
| BİLGİ KUTUSU |
| Mücavir Alan
Komşu alan anlamına gelen “Mücavir alan”, İmar Kanunu’nun tanımlamalarla ilgili 5. maddesinde “İmar mevzuatı bakımından belediyelerin kontrol ve mesuliyeti altına verilmiş olan alanlardır.” biçiminde tanımlanmaktadır. Oldukça hızlı bir kentleşme süreci yaşayan ülkemizde gerek şehirlerin gelecekteki olası gelişmelerini yönlendirip biçimlendirmek gerekse şehre su ve benzeri olanakları sağlayacak alanlarda denetimi sağlamak amacı ile imar mevzuatı bakımından belediyelere verilen yetki ile oluşturulan mücavir alan, genelde belediye sınırları dışındaki alanları kapsamaktadır. Mücavir alan sınırı ile yönetsel sınır farklı şeyler olmalarına rağmen uygulamalarda belli bir bütünlük sağlamak gerektiğinden mücavir alanın belediyenin bağlı olduğu sınırın dışına taşması da temel ilkeler arasındadır. Belediyeler mücavir alanları içinde çeşitli sorumluluklar ve yetkilere sahiptirler, mücavir alan sınırları içinde imar mevzuatı ile ilgili işlemler ve uygulamalardan belediyeler yetkili ve sorumludur. Prof. Dr. Ali ÖZÇAĞLAR Yönetsel Coğrafya |