Afganistan; Batı Asya, Orta Doğu, Orta Asya ile Basra Körfezi ve Hint Okyanusu arasında bir geçiş bölgesidir.
Afganistan’ın stratejik önemi, büyük devletlerin bu ülke üzerinde sık sık egemenlik mücadelelerine yol açmıştır. Afganistan, 19. yüzyılda kuzeyde Rusya’nın, güneyde de İngiltere’nin baskısıyla karşılaştı.
Bu iki devlet, 1885’te Afganistan’da nüfuz alanları oluşturdular. İngiltere’ye karşı verdikleri mücadele sonunda bağımsız olan Afganlar, 1919’da krallık yönetimi kurdular.
Yirmi milyonluk nüfusunun %80’i Müslüman olan Afganistan’da 1973’te başbakan olan Muhammet Davut, krallık yönetimine son vererek cumhuriyet ilan etti. Cumhuriyet Dönemi’nde 1978’e kadar başkanlığı sürdüren Davut, 1978’de Sovyetler Birliği yanlısı bir darbe ile devrildi.
İktidarı ele geçirenler, Sovyet yanlısı Afganistan Demokratik Halk Partisi’nin egemen olduğu Demokratik Afgan Cumhuriyeti’ni kurdular. Partinin başında bulunan Nur Muhammet Taraki, bağlantısız bir dış politika izleyeceğini ilan etmesine karşın, 1978’in Aralık’ında SSCB ile “Dostluk, İyi Komşuluk ve İşbirliği Antlaşması” imzaladı.
Böylece Afganistan, hızla Sovyet etkisi altına girmeye başladı. Eylül 1978’den itibaren Sovyet yönetime karşı çeşitli Müslüman grupların direnişleri başladı. Hükûmet, bu direniş hareketlerine karşı koyamayınca Sovyetler’den yardım istedi.
25 Aralık 1979’da Doğu Avrupa’da sürgünde bulunan Babrak Karmal, bir Sovyet uçağı ile Kabil’e geldi ve Sovyet desteği ile başkan oldu. Sayıları 1980 Ocak’ında 85.000’e yükselen SSCB birlikleri de Karmal’la birlikte ülkeye girdiler ve ülkenin stratejik noktaları ile başkent Kabil’e yerleştiler.
Sovyet işgaline karşı Afgan mücahitleri direniş başlatarak kırsal alanın büyük kısmını elde tuttular. Bu olaylar sırasında üç milyona yakın Afgan mülteci Pakistan’a sığındı.
SSCB’nin Afganistan’ı işgaline Pakistan, İran, Çin, Arap ve Batı ülkelerinin tepkisi üzerine BM harekete geçti. Ancak Sovyetlerin veto yetkisi nedeniyle BM Güvenlik Konseyinden etkili bir karar çıkmadı. Afganistan’ın işgaline yönelik ABD’nin tepkisi ve SSCB’nin işgal gerekçesi şu şekilde olmuştur:
| ” “ |
| ABD Başkanı Carter 28 Aralık 1979’da yaptığı konuşmada, Sovyetlerin Afganistan’ı işgalini “milletlerarası hukuka aykırı” “kaba bir müdahale” diye isimlendirmiş, 3 Ocak 1980’de Senato’ya gönderdiği bir mesajda da SALT-II antlaşmalarının müzakeresinin ertelenmesini istemiştir. Senato bu teklife hemen uymuş ve bugüne kadar bu antlaşmaları tasdik etmemiştir. Dolayısıyla SALT-II yürürlüğe girmemiştir. SSCB Başkanı Brejnev de 12 Ocak 1980’de Tass ajansı vasıtası ile yayımlanan mülakatında, Afganistan’ı dışardan gelen silahlı bir saldırıya karşı korumak ve Afganistan’ın millî bağımsızlığını, hürriyetini ve şerefini savunmak için bu ülkeye asker sevk ettiklerini söylemiştir. |
ABD,1979’da İran’da Şah’ın devrilmesi ile Orta Doğu’da önemli bir dayanağını kaybetmişti. Arkasından da SSCB’nin Afganistan’ı işgal etmesi nedeniyle Orta Doğu petrolleri SSCB’nin yakın tehdidi altına girmiş oluyordu. Bu nedenle ABD, Orta Doğu ile ilgili stratejisinde önemli değişiklikler yaptı. Yumuşama politikaları, yerini yeniden Soğuk Savaş politikalarına bırakıyordu.
ABD, 4 Ocak 1980’de Hint Okyanusu’nda sürekli bir deniz gücü bulundurmaya karar verdiğini ve bu gücü Umman, Kenya ve Somali’den üs kolaylıkları elde ederek destekleyeceğini açıkladı.
Böylece Etiyopya’da etkili olan SSCB ile ABD arasında Afrika Boynuzu’nda da çekişme başlamış oldu. Afganistan’ın işgalinden sonra ABD, Sovyetler Birliği’ne karşı tarım ürünleri ambargosu da dâhil uluslararası tedbirler alınması için girişimlere başladı.
Ayrıca Haziran 1980’de Moskova’da yapılması kararlaştırılan Olimpiyat Oyunları’nın boykot edilmesi, iptali ya da başka bir ülkeye alınması için de uğraş verdi. SSCB’nin Afganistan’ı işgali İslam dünyasını da harekete geçirdi.
Pakistan ve Suudi Arabistan’ın öncülüğünde Ocak 1980’de İslamabad’da İslam Konferansı toplandı. İslam Ülkeleri Dışişleri Bakanları işgali şiddetle kınadı, Afganistan’ın İslam Konferansındaki üyeliği askıya alındı ve 1980’deki Moskova Olimpiyat Oyunları’nın boykot edilmesi istendi.
Doğu Avrupa ülkelerinden Romanya, Yugoslavya ve Arnavutluk Sovyet işgalini kınadı ya da en azından haklı çıkarmaya çalışmadı.
Afganistan’daki Sovyet işgali, 1982’de BM gözetiminde ABD, SSCB, Afganistan ve Pakistan’ın katıl- dığı uzun süren görüşmeler sonucu 14 Nisan 1988’de Cenevre’de imzalanan antlaşma ile son buldu. SSCB, 1989 Şubat’ında geri çekilme işlemini tamamladı. ABD’nin Vietnam bataklığı gibi, SSCB de Afganistan bataklığına saplanmış, Afgan mücahitlerinin direnişiyle karşılaşmış ve 15.000 kayıp vermiştir.