Afganistan, Horasan ve Hindistan’ın kuzeyinde kurulan (962-1186) Gazneliler Döneminde başkent Gazne, Asya’nın en büyük kültür merkezlerinden birisi olmuştur.
Sultan Mahmut Döneminde birçok cami, türbe, kervansaray, saray, medrese, çarşı, hamam, kışla, kütüphane yaptıkları bilinmektedir.
Gazneliler, Abbasilerden örnek aldıkları İslami motifleri geleneksel Türk sanatı çerçevesinde kullanmışlardır.
Gazne sanatı, Selçuklu ve Hindistan Türk sanatına öncülük etmiştir. Afganistan ve Hindistan’da yoğun bir şekilde mimarlık çalışması başlatan Gazne-
lilerin İslam kültür ve bilimine en büyük katkıları, medrese yapımı konusunda olmuştur.
Bitki motifleri ve rozetlerle süslemelerinde on çeşit tasvir görülür. Aslan ve grifon figürleri de bulunmaktadır.
Camiler:
Gazneliler, Karahanlıların planlarını uygulayarak ahşap malzeme ile camiler inşa etmişlerdir. Bu camiler, daha sonraları 13. yüzyılda Anadolu’da örneklerini gördüğümüz ahşap direkli camilere model olmuştur.
Gazneliler camilerini tuğla üzerine kûfi kitabeler, geometrik ve bitki motifleri ile süslemişlerdir.
Leşker-i Bazar Ulu Camisi: Gaznelilerden kalan mimari yönden en önemli cami, yapılması 11. yüzyıla rastlayan Leşker-i Bazar Ulu Camisi’dir.
Afganistan’da inşa edilen cami, iki nefli, oldukça sade bir mimari eserdir. Caminin temeli tuğla, gövdesi ise kerpiçtendir.
164×92 metre boyutlarındaki yapı, dikdörtgen planlıdır.
Leşker-i Bazar Ulu Camisi, dört paye üzerine oturan mihrap önü kubbesi ve yanlardaki nefleriyle enine genişleyen bir ypı özelliği taşımaktadır.
İklimin sıcak olması nedeniyle cami, avluya ve yanlara doğru açık tutulmuştur.
Sultan III. Mesud Minaresi: Minare, alçak bir taş kaide üzerinde tuğladan sekiz köşeli yıldız biçimindeki bir alt kat üzerinde yukarıya doğru incelen, üst kısmı yuvarlak yivli silindirik bir gövdeden ibarettir. (Resim 02.18)
Kırk sekiz metre yüksekliğindeki minareye, içindeki spiral biçimli bir merdivenle çıkılmaktadır.
1511 yılında yapılan minarenin tuğlaları üzerinde zengin kûfi kitabeler, bitki motifleri ve geometrik şekiller yukarıdan başlayarak aşağıya doğru işlenmiştir.
Türbeler:
Gazneliler türbelerini kare planlı ve kubbe ile örtülü biçimde yapmışlardır.
Aslan Cazip Türbesi: Tûs Valisi Aslan Cazib’in (9971028) türbesi kare biçimli ve tromplu kubbe ile örtülüdür.
Sengbest kentindeki türbenin yapımında tuğla kullanılmıştır.
Duvarlar ve kubbe tuğlalarının zikzak merdiven şeklinde dizilmesinin yanı sıra renkli kalem işleriyle de süslenerek türbe, göz alıcı bir görünüm kazanmıştır.
Aslan Cazip Türbesi’nin duvarlarında kûfi bir kitabe kuşağı vardır. Ayrıca türbenin hemen yanında yer alan aşağıdan yukarıya incelerek yükselen silindirik bir minare bulunmaktadır.
Saraylar:
Tarihçi Beyhakî, mimari yeteneği oldukça gelişmiş Sultan I. Mesud’un sarayının planını kendisinin çizdiğini yazar.
Karahanlı saraylarında görülen dört eyvandan oluşan avlu planı Gaznelilerde daha da geliştirilmiştir.
Genzeli sarayları içinde en önemli iki örnek Leşker Bazar ve Sultan III. Mesud Saraylarıdır.
Leşker-i Bazar Sarayı (1036): Gaznelilerin, yapıldığı dönemde mimari ahengiyle göz kamaştıran Leşker-i Bazar Sarayı, Afganistan’ın Bust kentindedir.
Sultan I. Mesud’un yaptırdığı lotus çiçeği desenleri ile bezeli sarayında dört eyvanlı plan uygulanmıştır.
11. yüzyılda yaptırılan saraya cephe ortasındaki kapıdan geçilerek dört eyvanlı avluya varılmaktadır.
Sarayın en gözde bölümleri tören ve kabul salonlarından oluşmaktadır. Harem dairelerinin kendi içinde dört eyvanlı küçük avluları vardır. Kuzey bölümündeki taht salonu farklı teknik ve malzemelerle yapılmış rengarenk freskolarla süslenmiştir. (Resim 02.19)
Sultan III. Mesud Sarayı (1099-1115): Mihraptaki kitabede sarayın Sultan III. Mesud tarafından Gazne’de Muhammed bin Hüseyin Bin Mübarek’e yaptırıldığı yazılıdır.
Saray, dört eyvanlı olup Leşker-i Bazar Sarayı’nın planı yinelenmişse de boyutları daha büyük tutulmuştur.
Ana yapı malzemesinin tuğla olduğu görkemli saraydan pişmiş toprak ve çini bezeme, mermer döşeme, alçı kaplama geniş bir yer tutmaktadır.
Avlu duvarında çiçekli kûfi bir kitabe vardır.
Kervansaraylar:
Karahanlı ribatlarından sonra Gaznelilerin inşa ettikleri mimari eserlerin çoğu zaman içinde kaybolmuştur.
Müstevfî el Kazvinî, “Nüzhet el Kulub” adlı eserinde bilinen tek örnek olan Ribat-ı Mahi’den söz etmektedir.
Ribat-ı Mahi Kervansarayı: Gazneli Sultan Mahmut’un 1019-1020 yılarında yaptırdığı kervansaray, dört eyvanlı avlu çevresinde yer alan bölümlerden meydana gelmiştir. Kervansarayın yuvarlak kuleleri vardır.
Tûs-Serahs yolundaki Ribat-ı Mahi, kare planlıdır.
Karahanlı mimarisi geleneklerini sürdüren Ribat-ı Mahi Kervansarayı’nın en dikkat çeken özelliği eyvan kubbe birleşmesinin Büyük Selçuklulardan çok önceki tarihlerde Gaznelilerce hayata geçirilmiş olmasıdır.