“İnsan, eylem ve davranışlarında ne kadar özgürdür?” sorusu, ahlak felsefesinin temel sorunlarından biridir. Bu soru, özgürlük ve sorumluluk ilişkisi bağlamında ele alınır.
Ahlak; kişilerin bilinçli hareketleriyle, irade ve seçmeleriyle ilgili bir alandır ve özgürlükten ayrı düşünülemez. Özgürlüğün tanımı çok çeşitlidir ama üzerinde uzlaşılmış bir tanımı da bulunmamaktadır.
Bununla birlikte ahlaki anlamda kişinin her türlü dış etkiden bağımsız olarak özgür iradesiyle karar vermesi ve eylemde bulunmasıdır. Sorumluluk; kişinin eyleminin amacını, süreçteki etkilerini ve her türlü sonucunu kabullenmesi, üstlenmesidir. Sorumluluk, özgür iradeyle birlikte vardır. Özgürlüğün olmadığı durumda sorumluluktan bahsedilemez.
Bununla birlikte düşünürler, özgürlük ve sorumluluk ilişkisi konusunda farklı düşünceler ortaya koymuştur. Bunlardan belirlenimciliğe (determinizme) göre evrende her olayın nedeni vardır. Kişilerin ahlaki seçimleri, daha önce yaşadıkları olaylara ve ruhsal ve fiziksel faktörlere bağlıdır. Dolayısıyla özgür iradeye ve bunun getirdiği sorumluluğa tam olarak sahip olunamayacağını söyler.
Kişinin eyleminde keyfîlik yoktur çünkü kişi özgür değildir. Belirlenimciliğin bir türü olan kadercilik (fatalizm) görüşü, kişilerin kaderinde olan her şeyin, kişiler onu seçmiş olsun ya da olmasın, onların başına geleceğini savunur. Kişinin geleceği belirlenmiş olduğu için özgür iradeden de söz edilemez. Bu kadercilik anlayışı kabul edildiği zaman insanın ahlaki düşünüşü, seçimleri ve eylemleri tümüyle anlamsızlaşır. Dolayısıyla yaptıklarından da sorumlu tutulamaz.
Belirlenimcilik ve kaderciliğin karşıtı olan belirlenmezcilik (indeterminizm), kişinin ahlaki kararlar verip eylemde bulunurken özgür olduğunu, ahlaki seçimlerinin daha önceki fiziksel ve ruhsal olaylar tarafından belirlenmediğini ve insanın aklı sayesinde mutlak bir seçme özgürlüğüne sahip olduğunu öne sürer. Ahlaki özerklik olarak nitelendirilen otodeterminizme göre insanın davranışını belirleyen ve yönlendiren birtakım etkiler vardır ancak bu, özgürlüğünün olmadığı anlamına da gelmez.
Bu görüş, kişinin ahlaki anlamdaki kararlarını iradesi ve seçimiyle kendisinin oluşturduğunu ileri sürer. Özgürlüğün kaynağı kişide, onun kişiliğindedir. İnsanlar, aklını kullanabildiği ve kişiliğini geliştirebildiği ölçüde özgürdür (Şekil 3.2).
| AHLAKİ İRADE ÖZERKLİĞİ | |||
| Belirlenimcilik (Determinizm) |
Belirlenmezcilik (İndeterminizm) |
Ahlaki Özerklik (Otodeterminizm) |
Kadercilik (Fatalizm) |
Şekil 3.2: Özgürlüğe yönelik felsefi görüşler