Tarihte duyduğumuz Oğuz isyanı konusuna bakalım. Bilindiği gibi Büyük Selçuklu İmparatorluğu Oğuzların bir kolu tarafından kurulmuştu. Kendi içlerinden çıkmış bir grubun devlet kurduğunu gören Oğuzlar, büyük kitleler hâlinde bu devlet sınırlarına göç etmişler, özellikle Anadolu’nun Türkleşmesine çok önemli katkıda bulunmuşlardır.
Hemen bütün Selçuklu Sultanları, Oğuz topluluklarının devletleri içerisinde uyumlu bir biçimde yer almalarına ilgi duymuşlardır. Sultan Sencer döneminde Maveraünnehir’de bulunan mühim bir Oğuz kütlesi, Katvan’daki mağlubiyet sonrasında, bölgelerine hakim olan Karahıtaylar ve Karlukların baskısıyla buradan batıya, Horasan’a geçmek durumunda kalmışlardır.
Burada Sencer’in mutfağına yıllık 24.000 koyun vergi göndererek, oldukça serbest bir biçimde yaşıyorlardı. Bu sırada vergi ödemekle ilgili bir mesele çıkmış, Sencer’in Belh Valisi Kumac bunu büyüterek, on bin kişilik bir orduyla Üçok ve Bozok kollarından meydana gelen Oğuzların üzerine gitmiştir. Oğuzların antlaşma istekleri reddedildiğinde, savaşı onlar kazanmışlardır. Kumaç ve oğlu öldürülmüştür. Bu hadise sonrasında Sencer’in çevresindeki kumandanlar, Oğuzların üzerine şiddetle gidilmesi gerektiğine onu ikna ettiler. Sencer Belh civarına geldiğinde, Oğuzlar ondan af dilediler.
Sultan bu soydaşlarını affetmeye hazır idiyse de, çevresindeki emirler buna mani oldular. Sonuçta Belh civarında 1153 ilkbaharında 100.000 kişilik Selçuklu ordusuyla Oğuzların üzerine yürüyen Sencer, onlar karşısında mağlup oldu, esir düştü. Sencer’in esareti üç yıl sürdü. Bu dönemde Oğuzlar başta Merv olmak üzere Horasan’ın bütün şehirlerini yağmaladılar, talana tabi tuttular.
Oğuzların önünden kaçabilen bazı Selçuklu ileri gelenleri, Sencer’in esareti sırasında devletin başına önce yeğeni Süleymanşah B. Muhammed’i sonra Karahanlı Arslan Han ile kız kardeşinin oğlu Mahmud’u geçirdilerse de bir başarı elde edilemedi. Bu sırada Müeyyed Ayaba isimli biri , Sencer’i kurtarmağa muvaffak oldu (Ekim-Kasım 1156). Fakat artık o çok yorulmuş ve ruhen çökmüştü.
26 Nisan veya 9 Mayıs 1157’de 71 yaşında vefat etti. Merv’de sağlığında yaptırdığı ve Dâru’l-Ahiret adını verdiği türbesine gömüldü. Onun ölümüyle Büyük Selçuklu İmparatorluğu da tarih sahnesinden çekilmiş oldu. (Nesimi Yazıcı, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, s,238,239.)
Büyük Selçukluların Yıkılma Nedenleri
Oğuz isyanı, Büyük Selçuklu Devleti’nin yıkılmasında çok önemli bir etkiye sahiptir. Bunun dışında devletin yıkılmasına etkili olan başka sebepler de vardır. Bunları şöyle özetleyebiliriz:
- Ülkenin hanedan üyelerinin ortak malı sayılması (veraset hukuku)
- Atabeylerin bölgelerinde güçlenmeleri ve bağımsızlıklarını ilan etmeleri
- Bâtınilerin zararlı çalışmaları
- Devlet idaresinin Farsların eline geçmesiyle Türkmenlerin küstürülmesi
- Abbasi halifelerinin eski siyasi güçlerine ulaşmak için aleyhte çalışmaları
- Birçok devletle savaşmak zorunda kalmaları