Ülkelerin zenginliği, sahip olunan yer altı ve yer üstü kaynakları bakımından ikiye ayrılır. Yer kabuğunun derinliklerinde bulunan ve ekonomik değer taşıyan minerallere maden denir.
Maden yatağının bulunduğu alanı ve madenin kalitesini belirtmek için bazı terimler kullanılır. Maden yatağında bulunan ve henüz işlenmemiş toplam maden miktarına rezerv, maden yatağından çıkarılan taş ve toprakla karışık maden miktarına tuvenan, maden yatağından çıkarılan mineral maddenin taş ve topraktan ayrıldıktan sonra elde edilen net maden miktarına da tenör denir.
Türkiye, yer altı kaynaklarının çeşitliliği bakımından zengin bir ülkedir. Bunun başlıca nedeni, ülke arazisinin oluşumu ve şekillenmesinde volkanizma ve dağ oluşumu hareketlerinin etkili olmasıdır.
Türkiye’nin sahip olduğu jeolojik yapının karmaşık olması, maden çeşitliliğini artırırken maden yataklarının işletilmesini zorlaştırmaktadır. Türkiye’de madencilik alanında ilk sistemli ve geniş çaplı araştırma, 1935 yılında Etibank ile Maden Tetkik ve Arama Enstitüsünün (MTA) kurulması ile başlamıştır.
Türkiye’nin dünyadaki en önemli yer altı kaynağı bor tuzu bileşikleridir. Bor mineralleri, genellikle eski göl tabanlarında oluşmuş tortul depolar içerisinde bulunur (Görsel 2.101). Bor minerallerinin kullanım alanı oldukça fazladır.
Roket ve jet yakıtları ile enerji üretimi, cam, cam yünü, porselen, hijyen ve temizlik ürünleri, fotoğrafçılık, çimento, ilaç ve boya sanayisi bu madenin kullanıldığı başlıca alanlardır.
Türkiye, sahip olduğu yaklaşık 3,2 milyar tonluk bor mineralleri rezervi ile dünyadaki toplam rezervin yaklaşık %72’sini elinde bulundurmaktadır. Kırka (Eskişehir), Bigadiç (Balıkesir), Kestelek (Bursa) ve Emet (Kütahya) Türkiye’de bilinen bor yataklarıdır (Tablo 2.15).
Demir, demir-çelik sanayisinin ham maddesi ve tüm metaller içinde en çok kullanılanıdır (Görsel 2.102). Demir; düşük fiyatı ve yüksek mukavemet özelliği ile otomotiv, gemi gövdesi yapımı ve binaların yapısal bileşeni olarak kullanılmaktadır (Görsel 2.103).
Türkiye’nin toplam demir cevheri rezervi, yaklaşık 960 milyon ton olup bunun yaklaşık 122 milyon tonu ekonomik olarak işletilebilir durumdadır. Ülke genelinde işletilen orta büyüklükteki başlıca demir yatakları; Divriği (Sivas), Hasançelebi (Malatya), Avnik (Bingöl), Feke-Mansurlu (Adana) ve Kesikköprü’de (Kırıkkale) bulunmaktadır (Harita 2.17).
Türkiye, yıllık ortalama 18 milyon ton demir cevheri ile 18 milyon ton hurda demire ihtiyaç duymaktadır. Ancak ihtiyaç duyulan demir cevheri, üretimi karşılamadığından demirin büyük bölümü demir cevheri ve hurda demir ithalatı yoluyla karşılanmaktadır (Grafik 2.14).
Bakır, çok eski çağlardan beri kullanılan yumuşak ve metalik bir madendir (Görsel 2.104). Geçmişte süs eşyası ve silah yapımında faydalanılan bakırın kullanım alanı bugün çok daha fazladır. İyi bir iletken olan bu maden, elektrik santrallerinde ve kablo yapımında kullanılır (Görsel 2.105).
Diğer kullanım alanları; elektrik-elektronik sanayisi, kaynak işleri, kimya sanayisi, kuyumculuk, boya sanayisi ve turistik eşya yapımı şeklinde sıralanabilir. Türkiye’nin yıllık tuvenan bakır üretimi 5-8 milyon ton arasında değişmektedir (Grafik 2.15).
Türkiye’de bakır madeni; Murgul (Artvin), Çayeli (Rize), Küre (Kastamonu) ve Maden’de (Elâzığ) çıkarılmaktadır (Harita 2.18).
Krom, demir-çelik sanayisinin önemli bir ham maddesidir. Metalurji sanayisinde paslanmaz çelik yapımında kullanılan krom, bu özelliğinden dolayı metal ve silah endüstrisi için oldukça önemlidir (Görsel 2.106).
Krom; çeliğe sertlik, kırılma ve darbelere karşı direnç, aşınma ve oksitlenmeye karşı koruma sağlar. Dolayısıyla bu madenin çeşitli alaşımları; mermi, deniz altı, gemi, uçak, top ve silahlarla ilgili destek sistemlerinde kullanılır.
Krom kimyasallarından paslanmayı önleyici özelliklerinden dolayı uçak ve gemi sanayilerinde de yararlanılır. Ayrıca kimya endüstrisi, boya ham maddesi, metal kaplama, deri tabaklama, boya maddeleri (pigment), seramikler, parlatıcı gereçler ve organik sentetikler kromun diğer kullanım alanlarıdır.
Toplamda yaklaşık 26 milyon tonluk rezerve sahip olan Türkiye, yıllık bazda yaklaşık 1,5 milyon tonluk üretimiyle dünyanın sayılı krom üreticileri arasında yer almaktadır. Ülke genelinde önemli krom yatakları; Guleman Bölgesi, Sivas-Erzincan-Kop Dağ Bölgesi, Fethiye-Köyceğiz-Denizli Bölgesi, Mersin-Adana-Kayseri Bölgesi, Bursa-Kütahya-Eskişehir Bölgesi ve İskenderun-Gaziantep Bölgesi’nde bulunmaktadır (Grafik 2.16).
Boksit, sanayide değişik alanlarda kullanılmaktadır. Alüminyumun ham maddesi olan boksit; hafif ve dayanıklı olduğundan uçak sanayisinde, otomobil, ev eşyaları ve elektrik malzemelerinin yapımında kullanılır.
Ayrıca bu madenin elektrik-elektronik sanayisinde, konserve ve ambalaj sanayisinde, izolasyon malzemelerinin yapımında (Görsel 2.107) ve inşaat sektöründe de kullanımı mevcuttur (Görsel 2.108).
Yaklaşık 87,3 milyon tonluk rezerve sahip olan Türkiye’nin başlıca boksit yatakları; Seydişehir (Konya), Kokaksu (Zonguldak) ve Payas’ta (Antakya) bulunmaktadır (Harita 2.19).
Kurşun ve çinko madenleri genellikle bir arada bulunur. Kurşunun en önemli kullanım alanı akü imalatıdır (Görsel 2.109). Yer altı haberleşme kablolarının izolasyonu, benzin içindeki oktanın ayarlanması, renkli televizyon tüpleri ile mühimmat yapımı, kurşunun diğer kullanım alanlarıdır.
Çinko, en çok galvanizleme de kullanılmaktadır. Türkiye’nin başlıca kurşun-çinko yatakları; Balya (Balıkesir), Yenice (Çanakkale), Keban (Elazığ), Bolkar Dağları, Zamantı (Kayseri), Akdağmadeni (Yozgat) ve Doğu Karadeniz’de yer almaktadır (Harita 2.20).
Manganez; yer kabuğunda genel olarak demir, baryum, kobalt ve çinko cevherleri ile birlikte bulunur (Görsel 2.110). Manganez, demir-çelik sanayisinde çeliği sertleştirerek sert ve dayanıklı sanayi çeliği üretimi ile kimya sanayisinde kullanılır.
MTA tarafından yapılan etütlere göre Türkiye’de yaklaşık 400 coğrafi konumda 3,2 milyon ton manganez cevheri bulunmaktadır. En önemli manganez yatakları Tavas’ta (Denizli) yer almaktadır.
Baritin %85-90’ı sondaj sektöründe kullanılmaktadır. Bu madenin diğer kullanım alanları; çeşitli boyaların yapımı, cam sanayisi, lastik sanayisi, seramik sanayisinde seramik cilası, X ışınlarını zararsız hâle getirme özelliğinden dolayı röntgen çekimleri, nötronları engelleme özelliğinden dolayı atom reaktörleri şeklinde sıralanabilir.
Türkiye, yaklaşık 35 milyon tonluk barit rezervi ile dünyadaki toplam rezervin yaklaşık %3’ünü elinde bulundurmaktadır. Ülkemizde barit madeni; Alanya ve Gazipaşa (Antalya), Elbistan (Kahramanmaraş), Çanakkale, Eskişehir, Giresun ve Muş’ta bulunmaktadır.
Fosfat kayasının %85’i gübre olarak %15’i de yem, gıda, deterjan, alaşım metalürjisi, kâğıt, kibrit, harp ve kimya sanayilerinde kullanılmaktadır. Türkiye’deki fosfat yatakları Mazıdağı (Mardin), Adıyaman, Bingöl, Şanlıurfa ve Bitlis’te yer almaktadır.
Türkiye tuz yatakları bakımından zengin bir ülkedir. Kaya tuzu yatakları, III. Jeolojik Zaman’da kapalı gölhavzalarındaki suların buharlaşması sonucu oluşmuştur. Tuzun önemli kullanım alanları; insan gıdası, hayvan beslenmesi, dericilik, konservecilik, kimya sanayisi ve buzlanmaya karşı kara yollarının tuzlanması şeklinde sıralanabilir.
Türkiye’de tuz üretiminin %28’i Çamaltı’nda (İzmir) deniz suyundan, %64’ü Tuz Gölü, Seyfe Gölü ve Palas Gölü’nden, kalanı da kaya tuzu yataklarından karşılanmaktadır. Türkiye’nin önemli kaya tuzu yatakları Çankırı, Gülşehir (Nevşehir), Yerköy (Yozgat) ve Tuzluca’da (Iğdır) bulunmaktadır.
Lüle taşı; genellikle beyaz veya pembe-kırmızı renklerde, hafif ve parlak yüzeyli olup süs eşyası, takı ve pipo gibi eşyaların yapımında kullanılır (Görsel 2.111). Dünyanın birçok yerinde bulunabilen bu taş Türkiye’de Eskişehir ve civarında çıkarılıp işlenmektedir.
Oltu taşı; genellikle siyah renkte, bazen de kahverengi olup küçük süs eşyaları ve tespih yapımında kullanılan değerli bir taştır (Görsel 2.112). Topraktan ilk çıktığında yumuşak olan oltu taşı hava ile temas ettiğinde sertleşir. Kullanıldıkça parlayan bu taş, Erzurum’un Oltu ilçesinde çıkarılıp işlenmektedir.
Mermer yatakları, kireç taşının başkalaşım geçirmesi sonucu oluşur (Görsel 2.113). Türkiye, yaklaşık 5,1 milyar m³lük rezervi ile dünyanın önemli mermer üreticileri arasında yer almaktadır.
Marmara Adası (Balıkesir), Balıkesir, Bursa, Bilecik, Muğla, Afyon, Burdur ve Denizli mermer yataklarının bulunduğu başlıca illerdir.
