Emevi egemenliğine son verip halifeliği devralan Abbasiler ile birlikte İslam sanatı artık doğuya açılır. Özellikle mimari ve süsleme alanlarında etkili olur. Camilerde tarnsept plan yerini kûfe tipine bırakır.
Malzeme, taş yerine kerpiç ve tuğladır. Emeviler Döneminde süslemede kullanılan mozaik ve freskonun yerini Abbasilerde alçı ve tuğla dekorasyonu alır. Bütün bunlara ek olarak Abbasiler Dönemi, İslam dünyasının bilinen en eski türbesi Kubbet’üs Süleybiye’nin yapıldığı zamandır. (862)
Abbasi camilerinde geometrik ve bitkisel süslemeler, saraylarda ise figüratif resim kompozisyonları yer alır. Av sahneleri, harem hayatı ve stilize edilmiş yaprak, çiçek motifleri geometrik bir düzen içinde değerlendirilmiştir.
Abbasiler, Mezopotamya geleneğine uyarak tuğla yapıları benimsemişlerdir.
Sivil Mimari
İslam şehirciliği konusunda bilinen ilk örnek 762-765 yılları arasında Abbasi Halifesi Mansur’un kurdurduğu daire planlı, sur duvarı dışarıdan bir hendekle çevrilmiş ve dört kapısına komşu şehirlerin adı verilmiş Bağdat’tır. (Resim 02.09)
Diğer önemli iki kent ise Dicle’nin doğu yakasında 836’da Halife Mutasım’ın kurduğu dikdörtgen planlı, askerî karargah olarak kullanılan Samarra ile Rakka’dır.
Abbasilerin yapı süslemelerinde resim yanında kabartma alçı motifler de yer almaktadır.
Dini Mimari:
Abbasi sanatı dinî mimari örnekleri arasında günümüze kadar gelebilen Samarra Ulu Camisi, Ebu Dülef Camisi, Kahire Tolunoğlu Camisi ve İslam dünyasının bilinen en eski türbesi Kubbet’üs Süleybiye sayılmaktadır.
Samarra Ulu Camisi: (848-852): İçinde 150 bin kişinin birlikte namaz kılabildiği diğer adıyla Mütevekkiliye Camisi, Abbasi Halifesi Mütevekkil tarafından inşa ettirilmiştir. Kûfe planlı Samarra Ulu Camisi, haremi mihraba dikey ve yirmi beş sahınlıdır.
Düz çatısı sekizgen payelere oturur.
Büyük bir avlusu olan caminin kuzeyinde üç, yan taraflarında dörder olmak üzere on dokuz revak bulunmaktadır.
Yaklaşık 230×150 metre ölçülerindeki camide kerpiç ve tuğla kullanılmıştır. Yapının ilgi çekici noktalarından biri“Malviye” denilen spiral şekilli mimarisidir.
Cami dışındaki minarenin boyu 53 metredir. Kat kat merdivenler hâlinde yükselen minare, Sümerlilerin zigguratlarını çağrıştırmaktadır.
Samarra Ulu Camisi’nin süslemelerinde bol miktarda bitki motifi yer almaktadır. Mukaddesînin yazdığına göreSamarra Ulu Camisi duvarları mozaiklerle süslüdür.
Çok sayıda mozaik parçalarına rastlanılan kazılarda caminin süslemelerinde bitkisel motiflerin kullanıldığı ortaya çıkarılmıştır.
Ebu Dülef Camisi (861): Abbasi yapılarının Mezopotamya’da olduğu gibi kerpiç ve tuğladan yapılma sı günümüze kadar gelmesini engellediğinden Samarra Ulu Camisi’ne benzeyen Ebu Dülef Camisi’nin de dış duvarları neredeyse yoktur. (Resim 02.10)
Caminin kubbeye paralel iki sahnına dikey olarak gelen on yedi sahnı vardır.
Kûfe planlı caminin revaklı bir avlusu bulunmaktadır.
Düz bir çatı ile örtülü olan caminin“Malviya” tipi bir minaresi bulunmaktadır.
Tolunoğlu Camisi (877879): Mısır, KahireFustat’ta Tolunoğlu Devleti’nin kurucusu Türk kökenli Devlet Adamı Ahmed Bin Tolun’un yaptırdığı Tolunoğlu Camisi, kûfe planlı olup harem bölümü ile üç kenarı revaklı bir avludan ibarettir. (Resim 02.11)
Samarra’da inşa edilen cami tiplerine benzeyen Tolunoğlu Camisi kûfe planlıdır.
Yapı, mihrap duvarı dışında üç yönden ikinci bir avluyla çevrilmiştir. Mihrap duvarına paralel beş sahnı bulunmaktadır. Sütunlar sivri kemerlerle birbirine bağlanmıştır. İç avluda iki sıra revak vardır. Avlu mekanında şadırvan yer almaktadır.
Caminin kuzeybatı yönünde birkaç metre uzaklıktaki minaresi malviye (spiral) tipinde yapılmıştır.
Tolunoğlu Camisi’ndeki renkli tuğlalar alçı süsleme ile kaplanmıştır.
Kubbet’üs Süleybiye Türbesi (862): İslam dünyasında bilinen en eski türbedir. Halife Mutasım için yapılmıştır. Samarra kentindeki türbenin planı iç içe iki sekizgen duvar ve kubbeden ibarettir. Türbenin on iki kapısı vardır.
Abbasi sarayları plan açısından Emevi sarayları ile benzerlik göstermektedir.
Bu sarayların bezemeleri çok zengindir. Samarra’da elli odalı evlere rastlanmıştır.
Abbasi saraylarındaki süslemeler alçı dekorlardan oluşmaktadır.
Uheydir Sarayı (778): IrakHalife El Mansur’un yaptırdığı saray, Bağdat’ın 120 kilometre güneyinde olup dikdörtgen plana sahip Meşatta Sarayı’na benzemektedir.
Kare biçiminde bir surla çevrili yapı, saraydan çok bir kaleyi andırmaktadır. Tuğla ve moloz taşının kullanıldığı saray, üç bölümdür. Bunlar törenlerin yapıldığı kare biçimli salon, daha büyük salonlar için ayrılan eyvan ve dört tarafı nişlerle bezenmiş avludur.
Daha çok iç cephelerdeki süslemelerde mermer tozu ile alçı karışımı malzemeler (stüko) kullanılmış ve bu alçı kaplamalar dikkat çekici kabartmalarla süslenmiştir.