1- Enflasyon Türleri Nelerdir?
Ortaya çıkışına neden olan etkenler göz önüne alındığında enflasyon, talep enflas-yonu ve maliyet enflasyonu diye ikiye ayrılır.
1.1. Talep enflasyonu:
Üretilen mal ve hizmetler, tüketici talebini karşılayamadığı zaman talep artışından dolayı fiyatlar artar. Mal ve hizmet talep eden tüketicilerin çeşitli sebeplerle mala yönelmeleri ve aşırı talebin yeterli arz miktarıyla karşılanamaması sonucu fiyatlar yükselir. Talep enflasyonunda ana sebep aşırı taleptir. Talep enflasyonu üretimi artırıcı tedbirler veya toplam talebi azaltıcı tedbirler alınarak çözümlenebilir.
1.2. Maliyet enflasyonu:
Herhangi bir nedenle üretimde kullanılan kaynakların fiyat artışları, üretim maliyetlerinin yükselmesine, maliyetlerin artması ürün fiyatlarında artışa neden olacaktır. Fiyat artışları ise toplam talebin azalmasına neden olacaktır. Talep düşüşü piyasalarda durgunluğa neden olur. Enflasyon ile ekonomik durgunluğun aynı anda yaşanmasına stagflasyon denilmektedir.
İş gücüne ihtiyacın artması sonucu işçi ücretlerinin ve maliyetlerinin yükselmesi, firmaların vergi yükünün artması, ham madde fiyatlarındaki artışların üretim maliyetlerini artırarak fiyatlar genel seviyesini yükseltmesi, petrol ya da ithal edilen ve üretimde kullanılan makinelerin fiyatlarının yükselmesi ve bunun üretilen malların fiyatlarını artırması maliyet enflasyonuna yol açan etkenlerdir.
Ücretler dışında bir maliyet unsuru da dış ticareti kısmak amacıyla gümrük vergilerinin yükseltilmesidir. Bu şekilde gümrük oranları artan ithal malları, üretimde kullanıldığında maliyetler yükselir. Yükselen maliyetler de fiyatlara yansır. Üretimi ilgilendiren yurt içi vergilerin yükseltilmesi de benzer sonuçlar verecektir. Ayrıca enflasyona dair bekleyişler de enflasyonu etkileyen önemli bir unsurdur. Beklentiler enflasyonun artmayacağı yönünde olduğu sürece talep ve maliyet enflasyonu artışı devam etmez. Bunun aksine bir beklenti olduğu sürece davranışlar buna göre şekillenir ve enflasyon artar.
2- Enflasyon Endeksleri Nelerdir?
Her ülkede enflasyon oranını belirlemek için çeşitli ürünlerin aylık fiyat değişimleri baz alınır. Bu ürünlerin bazıları ekmek, yumurta, balık, su faturası, halı, ilaç, benzin, fındık içi, kazaktır. Enflasyon oranını belirlemede ertesi ay aynı ürünlerin fiyat değişimleri (endeksleri) bir önceki aya göre hesaplanır.
Fiyat endeksinin amacı, fiyatlarda ortaya çıkan ortalama değişikliği ölçmektir. Fiyat endeksinin her fiyat değişimini içermesi mümkün değildir. Dolayısıyla fiyatları derle-yenler, ortalama bir ailenin harcamasını içerecek şekilde mallardan temsili bir örnekleme oluşturur. Bu malların fiyatlarındaki değişmeleri izlerler. Ülkemizde en çok kullanılan ürün fiyat endeksleri, TÜFE ve ÜFE’dir. Türkiye’de fiyat endekslerini hazırlayan kurum Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK)’dur.
2.1. Tüketici fiyat endeksi (TÜFE):
Türkiye İstatistik Kurumu tarafından hesaplanan Tüketici fiyatları endeksi, hane halkı tüketim harcamalarında yer alan mal ve hizmetlerin belirli zaman aralıklarında fiyat değişmelerini göstermektedir.
Tüketici fiyatları endeksinin amacı; hane halkı tarafından belirli bir ihtiyacı karşılamak amacıyla satın alınan mal ve hizmetlerin, fiyatlar genel seviyesindeki değişimini ölçmektir.
Fakat piyasadaki tüm mal ve hizmetlerin fiyatlarının izlenmesi imkânı olmadığı için hane halkının yaptığı tüketim harcamaları içinde en fazla paya sahip mal ve hizmetler kapsama alınmaktadır. Tüketim harcamaları, amacına göre sınıflandırılarak (gıda harcamaları, giyim harcamaları, sağlık harcamaları, ulaştırma harcamaları vb.) herhangi bir mal ve hizmet grubunun değerlendirme dışı kalmaması sağlanmaktadır. Daha sonra her bir grubu temsil eden mal ve hizmetler tüketilme ağırlığına göre büyükten küçüğe sıralanmakta ve belirli bir ağırlıktan yukarı değer alan (örneğin 1/1000 ) mal ve hizmetler endeks kapsamına alınmaktadır.
Grafik 4.1: 2009-2015 yılları arasındaki TÜFE rakamları yer almaktadır. 2009’da % 6.53 olan TÜFE değeri 2011 yılında % 10.45 değerine yükselmiştir. Sonraki yıllarda düşüş gerçekleşmiş, 2015 yılında ise yeniden % 8.81’e yükselmiştir.
2.2. Üretici fiyatları endeksi (ÜFE):
Tarım, imalat, sanayi, madencilik ve enerji sektörlerinde üretimi yapılan malların, üretici tarafından yurt içi peşin satış fiyatlarındaki değişmeleri göstermektedir.
Grafik 4.2’de 2009-2015 yılları arasındaki ÜFE rakamları yer almaktadır. 2009’da % 5.93 olan değeri 2011 yılında % 13.33 değerine yükselmiştir. 2012 yılında %2.45’e düşen ÜFE değeri; 2015 yılında ise yeniden yükselerek % 5.71’e ulaşmıştır.
