Doğu Karahanlılar; Talas, İsficab, Kaşgar, Özkent ve Doğu Fergana gibi topraklara hükmetmişlerdir. Devletin batı kısmı İlek Nasr’ın çocuklarının elinde kalınca Yusuf Kadir Han’ın oğulları da ayrı devlet oluşturarak devletin doğu topraklarını sahiplendiler.
Bu devletin ilk hükümdarı Yusuf Kadir Han’ın oğlu Süleyman Arslan Han (1032-1056)dır. Süleyman, çok adil bir hükümdardı. Ülkesinde Müslüman Türklerin yanı sıra gayri Müslim Türklerin de yaşamasına müsade etti. Bu sayede pek çok Türk, Müslümanlığı kabul etti. Süleyman, kardeşi Muhammed’le yaptığı taht mücadelesini kaybetti. Ondan sonra Karahanlı saltanatında iktidarsızlık yaşandı.
Doğu Karahanlı hükümdarlarının en büyüklerinden birisi de Ebu Ali Hasan’dır. 1070 yıllarında Doğu Karahanlı Devleti’nin başına geçen Ebu Ali Hasan 1102 yılına kadar saltanatta kaldı. Bu zaman içinde devleti iyi yöneten Ebu Hasan özellikle ilme ve âlimlere büyük değer verdi. Örneğin“Kutadgu Bilig” ona ithaf edilerek yazılmıştır. Ebu Hasan 1089’da bölgeye gelen Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın hakimiyetini tanıyarak ona tabi oldu.
Ebu Ali Hasan’dan sonra yerine oğlu Ahmet’in geçtiği anlaşılmaktadır. Ahmet Han’ın 1128’de devletin doğusundan gelen Karahitay saldırısını, onları yenerek bertaraf etmesi çok önemli bir hadisedir. Bu zaferi sayesinde hem Karahanlılar hem de Selçuklular büyük bir tehlikeden kurtulmuşlardır.
1141’de tekrar ortaya çıkan Karahitay tehlikesi aynı şekilde bertaraf edilememiştir. Bu devrede devletin başında bulunan II. İbrahim Han içeride çıkan bir isyanı bastırabilmek için Karahitaylardan yardım istemişti. Karahitaylar yardım için geldikleri Başkent Balasagun’u işgal ettiler. Bir müddet sonra Batı Karahanlı topraklarını da işgal eden Karahitayları çıkarmak Büyük Selçuklulara düşmüştü.
Ne var ki harekete geçen Büyük Selçuklu Sultanı Sancar, 1141’de Karahitaylarla Katvan’da yaptığı muharebeyi kaybetmişti. Bu muharebenin kaybından sonra Doğu Karahanlıların bir müddet Karahitayların işgali altında kaldığı anlaşılmaktadır. Karahanlıların çöküşü sırasında iş başına gelen hükümdarlar Karahitaylarla mücadele ettiler. Fakat ülkeye sonuçta Karahitaylar hakim oldular. Doğu Karahanlıların son hükümdarı Muhammed’i Karahitay hükümdarı Kür Han, sarayında göz altına aldı. 1211 yılında Karahitaylar Doğu Karahanlılar Devleti’ne son verdi.
Karahanlı Devleti’nin parçalandığı sırada Batı Karahanlı Devleti’nin ilk hükümdarı olarak I. Muhammed görülmektedir. Devletin başlangıçtaki başkenti Özkent’ti. I.İbrahim döneminde (1052-1068) başkent Semerkant oldu. İbrahim dönemi Batı Karahanlı Devleti’nin en parlak dönemlerinden olmuştur. İbrahim, devletini gayet iyi idare etti.Doğu Karahanlılardan bazı topraklan alarak devletini genişletti, İbrahim’in 1068’de ölümünden sonra yerine oğlu Nasr geçti. Nasr döneminde devlet Doğu Karahanlılarla ve Selçuklularla mücadele etmek zorunda kaldı. Bu mücadeleler sonunda bazı topraklarını kaybetti. Nasr’dan sonra tahta, kardeşi Hızır geçti. Devlet onun döneminde huzurlu bir dönem geçirdi. Hızır Han akıllı, adil ve siyaseti iyi bilen birisiydi. Sanatkârları, özellikle şairleri himaye etti.
Hızır Han’ın iktidarının ne kadar sürdüğü belli değildir. Hızır Han’dan sonra devletin başına geçen Ahmet Han döneminde devlet bir ara Büyük Selçukluların hakimiyetine geçti. Sultan Melikşah 1089’da Batı Karahanlıları Selçuklulara bağlarken Ahmet Han’ı göz altında tutmak için yanında götürdü. Fakat Ahmet’in ülkesinde isyan çıkarması üzerine onu ülkesine iade etti ve Batı Karahanlı Devleti, Selçuklulara tabi hâle geldi. 1095 yılında Ahmet Han bizzat kendi ulemasının verdiği fetva sonucu bertaraf edildi. Bundan sonraki dönemde Batı Karahanlılar, siyasi iktidar bakımından zayıf bir döneme girdiler. İşbaşına gelen hükümdarlar genelde yetersiz kaldılar ve devlet zayıfladı.
1136 yılında başlayan Karahitay istilası Batı Karahanlıların sonunu getiren en önemli hadiselerden biri oldu. Daha sonraki Katvan Meydan Muharebesinde galip gelen Karahitaylar bölgeye iyice yerleştiler. Kendilerine bağlı olarak Karahanlı soyundan İbrahim’i tahta çıkardılar ve on beş yıl kadar Batı Karahanlı Devleti’ni devam ettirdiler. İbrahim Han da 1156 yılında Kartuklarla yaptığı bir muharebede yenilerek öldürüldü. Batı Karahanlılar en sonunda Harzemşahlar Devleti hükümdarı Muhammed Harzemşah tarafından yıkıldı (1212).
Fergana Hanlığı
Karahanlı Devleti’nin 1042’de ikiye ayrılmasından sonra Fergana bir süre Batı Karahanlılarda kaldı. Daha sonra Doğu Karahanlılara geçen Fergana’da 1141’de Karahitayların Maveraünnehir’i istila etmelerinden sonra merkezi Özkent şehri olmak üzere bağımsız bir Karahanlı Devleti daha kuruldu. Bunun hükümdarları genellikle “Tuğrul Kara Hakan” unvanını taşıdılar.
Tarihini çok iyi bilmediğimiz bu devleti kuran sülalenin bazı hükümdarları da tanınmamaktadır. İlk hakanları Batı Karahanlı hakanı Hasan Ali’nin üçüncü oğlu Hüseyin b. Hasan’dı. Bu hanedan hakkında oldukça yetersiz olan bilgiler, 1212’den sonra tamamıyla kesilmektedir.
Karahanlıların Türk Tarihindeki Önemi Nedir?
- Karahanlılar, Orta Asya’da kurulan İlk Müslüman Türk devletidir. İslamiyet’in Orta Asya’da yayılmasını sağlamışlardır.
- Karahanlılar Devleti İslam öncesi Türk devletlerinde görülen ikili yönetim anlayışını devam ettirmiştir. Bu yönetim anlayışı güçlü bir merkezi otorite kurulmasını engellemiştir.
- Karahanlı Devleti’nde, diğer Türk İslam devletlerinden farklı olarak halkın tamamına yakını Türk’tür. Halkın çoğunluğunun Türk olması resmî dilin, eğitim ve edebiyat dilinin Türkçe olması sonucunu ortaya çıkarmıştır.
- Türklere ait ilk İslami eserler bu dönemde meydana getirilmiş, böylece Türk İslam kültürünün temeli atılmıştır. Kaşgarlı Mahmut’un Türkçenin Arapça kadar zengin olduğunu göstermek için yazdığı “Divanu Lügati’t-Türk,” Yusuf Has Hacib’in Türk devlet anlayışının nasıl olması gerektiğini anlattığı “Kutadgu Bilig,” Ahmet Yesevi’nin İslam tasavvufu ile ilgili bilgiler verdiği “Divan-ı Hikmet” ve Edip Ahmet’in ahlaki öğütler verdiği “Atabet’ül Hakayık” kitapları bu döneme ait önemi eserlerdendir.