Büyük Selçuklu Devleti’nin Toprakları Üzerinde Kurulan Devletler ve Atabeylikler

Selçuklu Devleti’nde merkeziyetçi devlet anlayışının benimsenmemesi, ülkenin hanedanın malı sayılması ve fethedilen yerin fethedenin malı sayılması anlayışları nedeniyle hanedana ait devletler ve atabeylikler ortaya çıktı. Bu devlet ve atabeylikler şunlardır:

Irak ve Horasan Selçukluları (1119-1194)

Sultan Sencer, Mehmet Tapar ölünce Mehmet Tapar’ın oğlu Mahmut ile taht mücadelesine girmişti. Sultan Sencer mücadeleyi kazandıktan sonra Irak topraklarını Mahmut’a verdi(1119). Devletin başkenti Merv’di.

Irak Selçukluları daha çok Abbasi halifeleri ve Harzemşahlarla mücadele etti.

Bir ara Horasan’ı da alan devlete Harzemşahlar 1194 yılında son verdi.

Kirman Selçukluları (1048-1187)

Çağrı Bey’in büyük oğlu olan Kavurd, Tuğrul Bey tarafından Kirman bölgesini alması için görevlendirilmişti. Burayı fetheden Kavurd, Büyük Selçuklulara bağlı olarak Kirman Selçuklularını kurdu.

Kavurd, Alparslan’ın başa geçmesi üzerine isyan ettiyse de başarılı olamadı. Bu isyandan sonra Kirman Selçukluları, Büyük Selçuklular yıkılıncaya kadar devlete bağlı kaldılar. Daha sonraki dönemde önce atabeyler daha sonra ise Oğuzlar yönetimi ele geçirdi. Kirman Selçuklularına Oğuz beylerinden Melik Dinar 1187 yılında son verdi.

Suriye Selçukluları (1069-1118)

Suriye Selçuklularını Atsız ve Şöklü Beyler 1069 yılında Suriye ve Doğu Akdeniz Bölgesi’nde kurdular. Başkentleri Şam’dı. Melikşah zamanında buraya Melikşah’ın kardeşi Tutuş vali olarak gönderildi. Tutuş, sınırlarını Doğu Anadolu ve Azerbaycan’a doğru genişletti.

Tutuş öldükten sonra devlet Dımaşk (Şam) ve Hâlep olarak iki kola ayrıldı. Dımaşk koluna 1105 yılında Böriler, Hâlep koluna 1118 yılında Artuklular son verdiler.

Türkiye (Anadolu) Selçukluları (1077-1308)

Arslan Yabgu’nun torunu Süleyman Şah (Kutalmış oğlu) tarafından İznik merkez olmak üzere 1077 yılında kuruldu. Haçlılara karşı başarıyla mücadele eden devlet, 1243 yılında yapılan Kösedağ Savaşı’yla zayıfladı ve 1308 yılında yıkıldı.

Atabeylikler

Atabeyler, Selçuklu şehzadelerini eğiten, onların iyi bir devlet adamı olmasına yardımcı olan bilgili kimselerdi. Atabeyler merkezi otoritede boşlukların görülmeye başlamasıyla küçük devletler kurdular.

Zengiler Atabeyliği

Irak Selçuklu hükümdarı Mahmut’un Musul valiliğine gönderdiği İmadeddin Zengi tarafından 1127 yılında kuruldu. Merkezleri Musul’dur. İmadeddin Zengi’den sonra Musul ve Hâlep olarak iki kola ayrıldı.

Hâlep atabeyi Nurettin Mahmut Zengi, Haçlılarla savaştı, Börililer (Şam) Atabeyliği’ni ele geçirdi ve Fâtımîleri yıktı. Nurettin Mahmut Zengi’nin ölümüyle toprakları Eyyubilere geçti (1171). Eyyübiler, Musul kolunu da yıktı (1186).

Börililer (Şam) Atabeyliği

Selçuklu atabeylerinden Tuğ Tekin’in oğlu Böri tarafından 1128 yıında Şam’da kuruldu. Merkezleri Şam’dır. Suriye’deki Bâtınilerle ve Haçlılarla mücadele ettiler. Nurettin Mahmut Zengi atabeyliğe son verdi.

İldenizliler (Azerbaycan) Atabeyliği

Irak Selçuklularının Azerbaycan genel valisi olan Şemseddin İldeniz tarafından 1146 yılında Tebriz merkez olarak kuruldu. Sınırlarını İran içlerine kadar genişlettilerse de Celaleddin Harzemşah’a 1225 yılında yenilerek yıkıldılar.