Bizans Sanatı | Bizans Dini Mimarisi

Bizans sanatı MS 395 yılında ikiye bölünen Roma İmparatorluğu’nun doğu parçası olan ve Osmanlılar tarafından 1453 yılında tarih sahnesinden silinen Bizans Devleti’nin sanatıdır.

Bizans adı İstanbul (Konstantinapolis)’un eski adı olan Byzantium ‘dan gelmedir. Roma İmparatorluğu’nun tek merkezden yönetilmesindeki sorunlar nedeniyle 3. yüzyıldan başlayarak İmparator Konstantin, İstanbul’u imar etmiş ve başkent yapmıştır.

Bizans İmparatorluğu Trakya, Balkanlar, Makedonya, Sırbistan, Yunanistan, Kuzey İtalya, Suriye, Filistin, Mısır, Afrika’nın kuzeyi ve İspanya’nın doğu kıyılarında hüküm sürmüştür.

Bizans Mimarisi

Doğu mimarlığının etkisi altında kalıp gelişen Bizans mimarisi bir tuğla mimarisi olarak tanımlanır. Tuğlanın yanı sıra malzeme olarak taş, kimi zaman da taş ve tuğla bir arada (almaşık) kullanılmıştır. Bizans mimarisi dini, sivil, ve askeri mimari başlıkları altında üç bölümde incelenebilir:

-Dini Mimari

Çeşitli plan tiplerinin uygulandığı kiliselerde en çok uygulanan bazilikal plan, merkezi plan, haç plan ve kubbeli plandır.

Bazilikal Planlı Kiliseler: Bizans imparatorluğu içinde ilk kilise, bazilikal planlıdır. Bazilika Helenistik ve Roma döneminde açık pazarı ve mahkemesi bulunan büyük salonlara verilen addır. Uzunlamasına dikdörtgen bir mekan olan bazilikalar sütunlarla nef adı verilen bölümlere ayrılmıştır. Yapının batı yönünde narteks denilen giriş bölümü yer alır. Narteksten sonra portikli bir avlu (atrium), doğu tarafında ise apsis adı verilen yuvarlak bir çıkıntı bulunmaktadır.

Anadolu’da bulunan örnekleri arasında İstanbul Studios Manastır Kilisesi, Denire Aziz Nikolaus Kilisesi, Karaman Binbir Kilise, Efes Meryem Ana Bazilikası’nı sayabiliriz.

Merkezi Planlı Kiliseler: îlk Çağ mimarisinde yuvarlak bir mekân oluşturacak biçimde kurulan yapıların üstünü kaplayan bir kubbe ile örtülüdür. Bu plan tipinin güzel bir örneği İstanbul’da Küçük Ayasofya adını taşıyan eski Segios Bacchos Kilisesi’nde karşımıza çıkar.

Haç Planlı Kiliseler: Orta mekanın üzeri dört payenin taşıdığı bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin dört yanında yer alan tonozlarla örtülü birbirine eşit mekânlar haç kollarını oluştururlar. Latin ve Yunan haçı olmak üzere iki tipte yapılmış dini yapılardır. Latin haç planının pek görülmediği Anadolu’daki en güzel örnek Efes St. Jean Kilisesi’dir (Çizim 03.06)

Çizim. 03.06: Efes St. Jean Kilisesi

Yunan Haçı Plan: Orta Bizans dönemindeki kilise planıdır.

8.yüzyıldan başlayarak yapılan bu kiliseler, kare planlı olup karenin ortasında dört fil ayağı üzerine bir kubbe oturtulmuştur. Bu kubbe ve kemer sistemi sayesinde dört kolu birbirine eşit bir Yunan haçı meydana gelmektedir.

Resim. 03.48: Hagia Eirene (Aya İrini), İstanbul

Haç planlı kiliseler başta İstanbul olmak üzere Anadolu ‘nun birçok yerinde yapılmıştır. İstanbul’da Hagia Eirene (Aya İrini) (Resim 03.48), Kariye Camii (Khara Manastırı) (Resim 03.49), Atik Mustafa Paşa (Hagia Thekla), Kalenderhane (Meryem Diakonissa) ve Gül (Hagia Theodosia) kiliseleridir.

Resim. 03.49: Kariye Camii (Khara Manastın), İstanbul

Kubbeli Bazilikalar: Üstlerinin bir bölümü kubbe ile örtülüdür. Bu yapı tipine en güzel örnek İstanbul’daki Ayasofya (Hagia Sophia)’dır (Resim 03.50).

Ayasofya: Justinyanus’un Nika Ayaklaması’nın Ardından (537)’de dönemin ünlü mimarları Aydınlı Anthemios ve Miletoslu İsodoros’a yaptırdığı Ayasofya, Bizans mimarlığının başeseridir.

Resim. 03.50: Ayasofya (Hagia Sophia), İstanbul

İmparatorluk saygınlığının önemli bir simgesi olan masif kubbeli yapı, Roma İmparatorluğu’nu hatırlatan ölçülerde inşa edilmiştir. İmparatorluk gücünün silinmez bir ifadesi olan Ayasofya, bazilika planı ile merkezi planın birlikte uygulandığı, kubbeli bazilika tipinde bir yapıdır (Plan 03.01). Kubbe geçişi ve taşıyıcı sistem özellikleriyle mimarlık tarihinde bir dönüm noktasıdır. Bu çağdaşlarından büyük övgü kazanmış inanılmaz bir teknik başarıdır.

Plan 03.01: Ayasofya, plan

Orta nefin yarısını örten ana kubbe doğu ve batısına eklenen yarım kubbelerle genişletilmiştir. Doğu tarafında yarım bir apsis yer almıştır. Yan nefler ve narteks bölümü iki katlı yapının inşaatında taş, tuğla ve mermer kullanılmıştır. Yapıda Mısır’dan devşirme sütunlar getirilmiştir.

1453 yılında Fatih Sultan Mehmet’in İstanbul’u feth etmesiyle camiye çevrilen yapıya Yavuz Sultan Selim zamanında Mimar Sinan tarafından payandalar yapılmıştır. Sultan Abdülmecid’in girişimiyle 1847-49 yılları arasında Gaspare ve Giuseppe Fossati adlı mimar kardeşlerin liderliğinde 800 kişinin çalıştığı bir restorasyon gerçekleştirilmiştir. Bu benzersiz yapı 1935 yılında modern Türkiye’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk tarafından müzeye dönüştürülmüştür.

Bizans mimarlığının başyapıtı olan Ayasofya mozaiklerinin yapımında altının yanı sıra gümüş, renkli cam, pişmiş toprak ve renkli taş parçaları kullanılmıştır.

Ayasofya’nın içinde yer alan mozaik resimlerde İsa, Meryem Ana, havariler, imparator ve imparatoriçe ler, melekler yer almaktadır.

Ana kubbenin ağırlığını azaltmak  ve iç mekanı aydınlatmak amacıyla kırk pence re açılmıştır. (Resim 03.51) Duvarlardaki boş taş çerçevelerde Bizans    dönemine   ait İkonalar bulunuyordu. Ayrıca imparatoriçe locasının ilerisindeki mermer bloklarda yaşam ağacı, balık gibi sembolleri içeren küçük kabartmalar vardır.

Resim. 03.51: Ayasofya’nın içten görünümü, İstanbul

Anadolu’da çok tanrılı dinlere ait tapınaklar bazilikaya çevrilmiştir. Bunlara örnek olarak Apollon Tapınağı Didim, Zeus Tapınağı (Uzuncaburç), Side Bazilikası, Demre Aziz Nikolaos (Noel Baba), Dereağzı Kiliseleri, Antalya Kesik Minare, Perge ve Side kentlerindeki Bizans kiliseleri, Binbir Kilise (Karaman) gösterilebilir.

Resim. 03.52: Sümela Manastırı, Maçka

Trabzon-Maçka ’da Karadağ’ın eteklerinde sarp bir kayalığa Meryem Ana adına kurulmuş Sümela Manastır’ının (Resim 03.52) başlıca bölümleri ana kayalar kilisesi, şapel, mutfak, öğrenci odaları, misafirhane, kütüphane ile kutsal ayazmadan oluşmaktadır. Günümüzde müze olan Sümela Manastır’ındaki fresklerde işlenen başlıca konular İncil’den alınmış sahneler, Hz. İsa ve Meryem Ana’nın yaşamıyla ilgili tasvirlerdir (Resim 03.53, Sümela Manastırı).

Resim. 03.53: Sümela Manastırı, fresko detayı

Yorum yapın