Atmosfer, yerküreyi çevreleyerek gezegenimizdeki yaşamı mümkün kılan ve farklı katmanlardan oluşan bir gaz karışımıdır.
Atmosfer, içerdiği gaz bileşenleri ile gezegenimizdeki canlı yaşamının gelişmesini sağladığı gibi oluşturduğu uygun koşullarla da yaşamın devamlılığına imkân sağlamaktadır. Bu nedenle atmosfer doğal ortamı oluşturan dört temel ortamdan biridir.
Yerden yükseldikçe yoğunluğu azalan atmosferin kalınlığı tam olarak bilinmemektedir. Ancak teorik olarak atmosfer sınırının, yer çekimi ile uzaydaki genel çekimin eşit olduğu ve yaklaşık 10.000 km yüksekliğe kadar uzandığı öngörülmektedir
Atmosfer sabit ve değişken gazlardan oluşur. Azot ve oksijen atmosferdeki gazların %99’unu oluşturur ve atmosfer içerisindeki oranları sabittir (Grafik 1.1). Ancak bu gazların hava ve hava olaylarına etkisi çok azdır. Atmosfer içerisinde argon, karbondioksit, hidrojen, su buharı gibi gazlar ise geriye kalan %1’lik dilimi oluşturmaktadır. Bu gazlar içerisinde özellikle karbondioksit ve su buharı canlı yaşamı için büyük öneme sahiptir Bu gazlar aynı zamanda hava olayları üzerinde de etkilidir.
Atmosferi oluşturan gazların büyük kısmı atmosferin alt katmanlarında yer alır. Bu nedenle deniz seviyesinden yükseldikçe atmosferin yoğunluğu da azalır (Şekil 1.30).
Doğal sistemleri oluşturan dört temel ortamdan biri olan atmosferin yeryüzündeki canlı ve cansız unsurlar üzerindeki etkileri şu şekilde sıralanabilir:
- Canlı yaşamı için gerekli olan gaz bileşenlerini sağlar.
- Güneş’ten gelen enerjinin hızlı bir şekilde uzaya doğru yansımasını engeller.
- Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak Güneş ışınlarının ulaşmadığı alanların da aydınlık olmasını sağlar (Görsel 33).
- Yeryüzünde sıcaklığın dengeli dağılmasını sağlar.
- Güneş’ten gelen zararlı ışınların yeryüzüne ulaşmasını engeller.
- Işığı, sıcaklığı ve sesi iletir.
- Hava olaylarının oluşmasını sağlar (Görsel 34).
- Uzaydan gelen gök taşlarının yeryüzüne ulaşmasını büyük oranda engeller (Görsel 35).
| BİLGİ KUTUSU |
| Hava içindeki oksijen ultraviyole ışınlarının etkisi altında ozona dönüşür. Örneğin şimşek ve yıldırımdan sonra havada duyulan hafif sarımsak kokusu ozonun kokusudur. Ozon, atmosferin üst katlarında ultraviyole ışınlarını emerek yeryüzündeki yaşam üzerinde olumlu bir etki yapar. |
Atmosferi oluşturan gazlar yer çekiminin etkisiyle fiziksel ve kimyasal özelliklerine göre katmanlar meydana getirir.
Bu katmanlar troposfer, stratosfer, mezosfer, termosfer ve egzosferdir (Şekil 1.31).
Troposfer
Atmosferin yerden itibaren 10-16 kilometrelik alt bölümü içinde hava olaylarının gerçekleştiği sürekli hareketli bir bölümdür. Troposferin kalınlığı Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır. Bu durumun nedeni havanın Ekvator’da yerden ısınarak dikey olarak yükselmesi, kutuplarda ise soğuyan havanın alçalmasıdır.
Atmosferi oluşturan gazların %75’i troposfer katmanındadır. Atmosferdeki su buharının tamamına yakını ise yine bu katmanda yer alır. Bu nedenle yağış, nem, rüzgâr gibi hava olayları troposferde su buharının daha fazla olduğu ilk 3-4 km’lik kısımda görülür. Troposferde yükseldikçe sıcaklık hızlı bir şekilde düşer.
Troposferden bir sonraki atmosfer katmanı olan stratosfere geçiş yüzeyine tropopoz denir.
Stratosfer
Troposfer katmanının üst kısmından yaklaşık 50 km yüksekliğe kadar olan katmandır. Genel olarak yatay hava hareketleri görülür. Stratosferdeki hava akışı troposferdekinden daha az çalkantılıdır. Bu nedenle jet uçakları, uçuşun daha az sarsıntılı olacağı stratosferde yol almayı tercih eder. Stratosferde dikey yönde sıcaklık değişimi oldukça yavaştır.
Mezosfer
Mezosfer, yaklaşık 50-85 km yükseklikler arasında yer alan atmosfer katmanıdır. Gök taşlarının (meteor) atmosferde yanması ve parçalanması bu katmanda gerçekleşir.
Termosfer
Termosfer, mezosferin hemen üzerinde 85-600 km yükseklikler arasında yer alan atmosfer katmanıdır. Bu tabaka içerisinde sıcaklık, yükseldikçe artış gösterir. Bu katmanda gazlar iyonlarına ayrılır. Bu sayede radyo dalgalarını yansıtır. Kutup ışıkları da bu katmanda gözlenir (Görsel 1.36).
Egzosfer
Termosferin üzerinde yer alan ve yaklaşık 10.000 km yüksekliğe kadar ulaştığı varsayılan atmosferin en dış katmanıdır. Atmosferden uzaya olan geçişi belirler. Yeryüzünü gözlemleyen uydular bu katmanda yer alır.
| BİLGİ KUTUSU |
| Stratosfer içerisinde 19-45 km arasında ozon tabakası bulunur. Ozon tabakası sayesinde Güneş’ten gelen zararlı ışınlar yeryüzüne ulaşamaz. Ozon tabakası Güneş’ten gelen ve potansiyel olarak tehlikeli UV radyasyonunun (UV-C ve UV-B) büyük çoğunluğunu emer.
Ötekilere göre daha az zararlı olan UV-A ışınımı ise ozon katmanından geçer. UV radyasyonu deri kanseri ve katarakta neden olduğu gibi insanın bağışıklık sistemini zayıflatır.
|
>> Atmosfer Nerede Sonlanır, Uzay Nerede Başlar? Yazıyı okumak için tıklayın